Bron: Raad Type document: Bijlage Nummer Gemeenteblad: A (5-10) Onderwerp: STRUCTUURPLAN AMSTERDAM 1991 Datum publicatie:--1992 Tekst: DE SECTOREN IV IV.1. Bevolking en wonen IV.1.1. Inleiding De omvang en de samenstelling van de bevolking van Amsterdam zijn sterk in beweging. De afname van het aantal inwoners sinds het midden van de jaren zestig is vanaf 1985 omgezet in een gestage groei, terwijl tevens de samenstelling van de bevolking is gewijzigd. Daardoor verandert ook de wisselwerking tussen de verschillende cultuurpatronen of levensstijlen en de inrichting van de stad. "Andere mensen" betekent vaak andere wensen. De samenstelling van de Amsterdamse huishoudens wijkt in toenemende mate af van de huishoudenssamenstelling voor heel Nederland. In het verleden zijn vooral veel gezinnen met een bovenmodaal inkomen naar de groeikernen gegaan. Mensen met een lager inkomen bleven in belangrijke mate aangewezen op de Amsterdamse woningmarkt. Dit leidde tot een sterke segregatie van de verschillende bevolkingsgroepen over het stadsgewest. Hoofddoelstelling van het gemeentelijk beleid zoals geformuleerd in dit Structuurplan, is dan ook, dat het aanbod van woningen en woonmilieus in de stad moet voldoen aan de vraag van de Amsterdammers ‚n van degenen die om economische en/of andere redenen op de stad betrokken zijn. De spreiding van de bevolking over de woningen en over Amsterdam en omgeving verandert als gevolg van deze maatschappelijke en demografische processen. Van groot belang bij deze veranderingen is de doelstelling dat er in voldoende mate, zowel kwantitatief als kwalitatief, aan de Amsterdamse woningbehoefte wordt voldaan. In dit hoofdstuk wordt aan deze aspecten aandacht geschonken. Allereerst komt de ontwikkeling van de bevolkingsomvang, van de migratie en van de samenstelling van de bevolking aan de orde. Vervolgens wordt een beschrijving gegeven van de woningvoorraad naar omvang, samenstelling en gebruik. Ten slotte wordt aandacht besteed aan de woning- en nieuwbouwbehoefte en aan het nieuwbouwprogramma voor de periode 1990 tot en met 1994. IV.1.2. Bevolkingsontwikkeling Op de veranderingen in de omvang en de samenstelling van de bevolking naar leeftijd, huishoudenssamenstelling en nationaliteit wordt in het hierna volgende ingegaan. IV.1.2.1. Veranderingen in inwonertal De afname van de bevolking sinds het midden van de jaren zestig tot nog maar 675.570 inwoners in 1985. Vanaf het begin van 1985 is het inwonertal gegroeid tot 702.731 per 1 januari 1991 (zie tabel 4.1 en grafiek 4.1). Grafiek 4.1. Bevolkingsontwikkeling Amsterdam, 1980Ä1991 (zie papieren versie) In alle stadsdelen nam het aantal bewoners tot 1985 af, met uitzondering van de binnenstad en Zuidoost. De bevolkingsgroei in deze twee stadsdelen is het gevolg van de toename van de woningvoorraad, terwijl in Zuidoost tevens sprake is van een afname van de leegstand. De groei van de woningvoorraad is in Zuidoost het gevolg van nieuwbouw, in de binnenstad is de groei te danken aan het succesvol gemeentelijk stadsvernieuwingsbeleid voor de Nieuwmarkt, de Oostelijke Eilanden, de Jordaan en de Gouden Reael en daarnaast aan particuliere initiatieven (onder andere verbouw pakhuizen). Tabel 4.1. Bevolkingsontwikkeling van Amsterdam, 1980Ä2000 (zie papieren versie) Na 1985 is in praktisch alle stadsdelen sprake van een stabilisatie of een lichte toename van het inwonertal, terwijl de bevolkingsgroei in de binnenstad en Zuidoost verder doorzet. De spectaculaire groei in Zuidoost tussen 1985 en 1991 is voor een deel veroorzaakt door de nieuwbouw in Gaasperdam. Het is echter tevens een gevolg van hogere bebouwingsdichtheden, opdeling van wooneenheden en ingrepen in het beheer van de hoogbouwcomplexen in de Bijlmermeer. Hierdoor ontstond een verbetering van het imago van dit stadsdeel en liep de leegstand terug. Voor de vaststelling van het toekomstige aantal inwoners worden de trends in de ontwikkeling van de bevolking en de nieuwbouwproduktie door berekend. De trendvariant van de bevolkingsprojectie voor het jaar 2000 komt voor de hele stad uit op een aantal van ruim 720.000. Dit is een, op grond van recente ontwikkelingen, re‰le verwachting. Bij de beschrijving van de bevolkingsontwikkeling in hoofdstuk V (de stadsdelen) is uitgegaan van deze trendvariant. Amsterdam streeft er echter naar om voor de periode tot 2000 een hogere nieuwbouwproduktie te realiseren dan waarmee in de trendvariant voor de projectie rekening is gehouden. Om die reden is een tweede variant van de bevolkingsprojectie vervaardigd, op basis van een taakstellend nieuwbouwprogramma van 7000 woningen per jaar. In deze taakstellende variant is tevens rekening gehouden met demografische ontwikkelingen (met name een toenemende vestiging uit het buitenland). De taakstellende variant komt voor Amsterdam uit op een bevolkingsaantal van ruim 750.000 in het jaar 2000. In de hierna volgende beschrijving wordt de trendvariant gehanteerd. De verwachting voor de periode tot 2000 is dat in een groot aantal stadsdelen het inwonertal zal stabiliseren op het huidige niveau of een lichte terugval zal vertonen. In de stadsdelen Zeeburg en Slotervaart/Overtoomse Veld zal de totstandkoming van omvangrijke nieuwbouwprojecten (oostelijk havengebied, een deel van Nieuw-Oost en het voormalig tuinbouwgebied Sloten) leiden tot een sterke toename van het aantal inwoners. Het bevolkingsaantal in de binnenstad neemt verder toe tot 79.000 in 2000, terwijl in Zuidoost het aantal zich rond de 88.000 personen zal stabiliseren. De verwachte afname van het bevolkingsaantal in de oudere stadsdelen is het gevolg van een sterker doorgaande verandering in samenstelling van de bevolking, in casu meer kleinere huishoudens en dus een afnemende gemiddelde woningbezetting. De groei van de totale bevolking vanaf 1985 zal zich in de toekomst naar verwachting verder doorzetten. Deze bevolkingsontwikkeling heeft de volgende oorzaken: Ä het aantal kinderen dat jaarlijks werd geboren, is toegenomen van 7300 in 1983 tot 9240 in 1990. Het aantal sterfgevallen bleef in deze periode vrij constant (ongeveer 7600 personen). Dit betekent een ontwikkeling van een negatief saldo van 300 in 1983 naar een geboortenoverschot van ruim 1730 in 1990. Ondanks een afnemend vruchtbaarheidscijfer bij de allochtonen als gevolg van aanpassing aan de Nederlandse cultuur, is dit cijfer nog steeds hoog en zal er tot 2000 een belangrijk geboortenoverschot blijven bestaan van circa 2000 per jaar. Dit is een gevolg van de grotere bevolkingsomvang en van een groter aandeel allochtonen in de bevolking; Ä werd in 1983 het aantal vestigers nog ver overtroffen door het aantal vertrekkers (30.000 tegenover bijna 41.000), sinds 1985 is, met uitzondering van 1989, dit vertrekoverschot veranderd in een vestigingsoverschot (zie tabel 4.2 en grafiek 4.2). Het positieve migratiesaldo wordt met name veroorzaakt door het vestigingsoverschot met het buitenland. Tot het jaar 2000 wordt ook in de bevolkingsprojectie rekening gehouden met een jaarlijks positief buitenlands vestigingssaldo. Hoewel het geboortensaldo een niet te verwaarlozen rol speelt, is de omvang van de bevolking vooral gewijzigd onder invloed van het vestigingsoverschot. Doordat vestigers en vertrekkers bovendien niet dezelfde kenmerken vertonen, heeft de migratie ook grote invloed op de samenstelling van de bevolking van Amsterdam. Samen met de verhuizingen in de stad zelf (80.000 tot 100.000 mensen per jaar) bepaalt de migratie van en naar Amsterdam de omvang en samenstelling van de bevolking in de diverse stadsdelen. Vanwege de cruciale rol van al deze verhuisbewegingen wordt hieronder apart aandacht aan de migratie geschonken. IV.1.2.2. Migratie Migratie is een continu proces waarbij mensen zich om een veelheid van redenen in de stad vestigen of juist naar elders vertrekken. Door het vertrek naar buiten komen woningen vrij, die weer worden bezet door verhuizers binnen Amsterdam en door vestigers van buiten de stad. Belangrijkste oorzaak van het vertrek uit Amsterdam was dat hier te weinig Ä naar aantal en verscheidenheid Ä woningen waren. Het is dan ook niet verrassend dat de sterke toename van de woningproduktie voor een trendbreuk in deze ontwikkeling heeft gezorgd (zie tabel 4.2 en grafiek 4.2). Tabel 4.2. Migratie in Amsterdam, 1980Ä1990 (zie papieren versie) Vanaf 1985 bedraagt de jaarlijkse toename van de woningvoorraad gemiddeld ongeveer 3500 woningen per jaar, hetgeen heeft geleid tot een totaal van 340.684 woningen per 1 januari 1991. Behalve met een hogere nieuwbouwproduktie in Amsterdam, hangt het vestigingsoverschot samen met de verminderde taakstelling van de groeikernen, de toegenomen belangstelling voor het wonen in de stad en vooral met de sterk toegenomen vestiging vanuit het buitenland. Grafiek 4.2. Vestigingsoverschot, 1980Ä1990 (zie papieren versie) Vestiging De laatste jaren vestigen zich gemiddeld 40.000 personen in Amsterdam (zie tabel 4.2). Vergeleken met de eerste helft van de jaren tachtig is dit een toename van 10.000 personen (per jaar). Door de opleidingsmogelijkheden, de hoogwaardige werkgelegenheid en het attractieve leefklimaat in Amsterdam wordt de groep die jaarlijks de stad binnenkomt, sterk gedomineerd door jongeren: ongeveer de helft is tussen de 18 en 30 jaar oud. De laatste jaren is er echter sprake van een verschuiving in de leeftijdsopbouw van de vestigers. Het aandeel van de jongeren tot 25 jaar is afgenomen en vooral het aandeel van de 25-34-jarigen is sterk toegenomen. Zet deze ontwikkeling door, dan zal Amsterdam naast de traditionele instroom van jongeren in toenemende mate te maken krijgen met de vestiging van mensen die niet meer aan het begin van hun woon- en werkcarriŠre staan. Belangrijk is dat ze ook andere eisen aan hun huisvesting stellen (Komen en gaan in Amsterdam; continu migratieonderzoek Universiteit van Amsterdam en de gemeente Amsterdam). De vestigers bestaan vooral uit alleenstaanden. (In migratiestromen vallen twee samenwonenden ook onder alleenstaanden; ze zijn niet afzonderlijk geregistreerd). In 1980 was 61% van de vestigers alleenstaand; de laatste jaren is dit opgelopen tot 70%. De aantrekkingskracht van Amsterdam op jongeren (merendeels alleenstaanden) speelt hierbij een rol. Bovendien bestaat nog steeds een groot deel van de sterk toegenomen buitenlandse vestiging uit alleenstaanden. Opvallend is dat zich jaarlijks slechts enkele duizenden gezinnen in de stad vestigen. Dit zal samenhangen met de problemen die gezinnen van elders hebben om snel aan een geschikte woning te komen in de stad. Hierdoor kiezen gezinnen die zich in Amsterdam zouden willen vestigen ervoor om in hun woonplaats te blijven of zich in de regio te vestigen. De vestiging vanuit het buitenland is het laatste decennium sterk wisselend (zie tabel 4.3 en grafiek 4.3). De laatste jaren vestigen zich tussen de 15.000 en 20.000 personen uit het buitenland in Amsterdam. Er is een toename van de vestiging uit met name Azi‰ en Afrika (Turkije en Marokko, maar ook uit de niet-mediterrane landen). De vestiging vanuit het gewest (Noord-Holland inclusief de groeikernen) is de laatste jaren vrij stabiel: jaarlijks vestigen zich in Amsterdam circa 2500 personen uit de groeikernen en rond de 8000 uit de rest van Noord-Holland. Vanwege de specifieke leeftijdsopbouw in de groeikernen vestigen zich vanuit deze gebieden veel jongeren onder de 20 jaar, die om studie of andere redenen naar Amsterdam gaan. Er zijn geen aanwijzigingen dat er grote groepen spijtoptanten zijn voormalige Amsterdammers die naar de stad terugkeren, omdat de groeikernen bij nader inzien niet aan de verwachtingen voldoen (Komen en gaan in Amsterdam). Toch zijn er onder de vestigers nog altijd circa 6000 geboren Amsterdammers. De vestiging vanuit overig Nederland hangt in mindere mate samen met de Amsterdamse en regionale woningmarkt, maar met andere factoren, zoals studie, arbeidsmarkt en dergelijke. De laatste jaren vestigen zich vanuit overig Nederland gemiddeld 13.000 personen per jaar in Amsterdam. Tabel 4.3. Vestiging en vertrek naar herkomstgebied, 1980Ä1990 (zie papieren versie) Grafiek 4.3. Gevestigde personen in Amsterdam naar herkomst, 1980Ä1990 (zie papieren versie) Vertrek Het vertrek vanuit Amsterdam is het laatste decennium vrij stabiel en bedraagt tussen de 35.000 en 40.000 personen per jaar (zie tabel 4.2). V¢¢r 1985 waren het vooral gezinnen die de stad verlieten. De laatste jaren bestaat een steeds groter deel van de vertrekkers uit alleenstaanden. Vertrokken in 1980 nog twee van de drie mensen in gezinsverband, in 1990 zijn er al meer alleenstaanden (53%) dan personen in gezinsverband die de stad verlaten. Dit vertrek houdt duidelijk verband met de vestigingsstroom, die voor het overgrote deel uit alleenstaanden bestaat. Mogelijk is Amsterdam ook beter dan voorheen in staat gezinnen aan de stad te binden door het grotere woningaanbod. De plaats van bestemming van de vertrekkers veranderde in de jaren sinds 1980. Grafiek 4.4. Vertrokken personen uit Amsterdam naar bestemming, 1980Ä 1990 (zie papieren versie) Het vertrek naar Noord-Holland (exclusief de groeikernen) neemt, na een afname in de periode 1982Ä1984, sinds 1984 weer toe (zie tabel 4.3 en grafiek 4.4). Het vertrek naar de groeikernen vertoonde na 1983 een sterke afname. Dit hing samen met de afgenomen woningproduktie in de groeikernen en de hogere Amsterdamse woningproduktie. Ondanks de be‰indiging van de taakstelling in de meeste groeikernen heeft het vertrek naar de groeikernen zich vanaf 1985 gestabiliseerd (gemiddeld circa 7000 personen per jaar). Het zwaartepunt van het vertrek naar de groeikernen heeft zich overigens verplaatst van Noord-Holland naar Flevoland. Het vertrek naar overige plaatsen in Nederland ligt de laatste jaren vrij stabiel rond de 10.000 personen. Het vertrek naar het buitenland is vanaf de tweede helft van jaren tachtig sterk toegenomen. Dit hangt samen met de sterke toename van de buitenlandse vestiging: het aantal potenti‰le vertrekkers neemt toe bij een toename van het aantal allochtonen. Ongeveer de helft van het vertrek naar het buitenland betreft overigens mensen met een Nederlandse nationaliteit. De groeikernen oefenen nog steeds een grote aantrekkingskracht uit op gezinnen. In verhouding tot het vertrek naar de overige gebieden gaan relatief veel oudere echtparen tussen de 50 en 64 jaar naar de groeikernen. Overigens is het aandeel van oudere echtparen in het totale vertrek uit Amsterdam beperkt. Naar overig Noord-Holland gaat slechts een beperkte stroom gezinnen. Het vertrek naar overig Nederland betreft voor het grootste deel alleenstaanden. De helft van de vertrekkers naar het buitenland zijn alleenstaanden. Aangezien veel vestigers na een kort verblijf weer vertrekken, bestaat ook een groot deel van het vertrek uit jongeren: voor de helft uit 18-34- jarigen, de leeftijdsgroep die in het algemeen het meest mobiel is. In de vertrekstroom neemt de leeftijdscategorie 35 tot 49 jaar in belang toe. De geboortegolfgeneratie neemt dus niet alleen in de vestiging, maar ook in het vertrek toe (Komen en gaan in Amsterdam). Migratiesaldo De vanaf 1985 ingezette toename van het aantal inwoners in Amsterdam wordt voor het grootste gedeelte veroorzaakt door een omslag van een vertrekoverschot in een vestigingsoverschot (met uitzondering van 1989); sinds 1985 is het migratiesaldo positief (zie tabel 4.2 en grafiek 4.2). In de periode daarvoor nam de bevolking van Amsterdam veelal met meer dan 10.000 personen per jaar af. Dit werd vooral veroorzaakt door het grote vertrekoverschot met de groeikernen. In de Bevolkingsprojectie Migranten wordt voor de periode tot 2000 een jaarlijks vestigingsoverschot van 2200 migranten uit het buitenland verwacht. Dit betreft overigens een minimale verwachting; het is een aantal waar zeker rekening mee moet worden gehouden. Grafiek 4.5. Migratiesaldo naar herkomstgebied (zie papieren versie) Met het gewest en dan met name met de groeikernen is nog steeds sprake van een vertrekoverschot (zie grafiek 4.5). De belangrijkste verklarende factor voor de bevolkingsgroei is momenteel het vestigingsoverschot met het buitenland. Sinds 1984 is dit vestigingsoverschot sterk gestegen, tot zelfs boven de 10.000 personen in 1990. Jongeren zijn over algemeen vrij mobiel en daardoor is de verblijfsduur van een deel van hen in Amsterdam maar kort. Algemeen geldt dat het roulatieproces van nieuwe stadsbewoners vrij snel verloopt: binnen anderhalf jaar na de vestiging is 20% weer vertrokken en binnen zes jaar heeft de helft van de vestigers een andere woonplaats dan Amsterdam. Zoals vermeld, betreft een belangrijk deel van de migratie buitenlanders, waarvan het merendeel uit kortverblijvers (‚‚n … twee jaar) bestaat. Een groot deel van de kortverblijvers is alleenstaand: twee derde van de kortverblijvers tegenover ruim een derde van de langverblijvers is alleenstaand. Lang niet iedereen die de stad weer verlaat, vertrekt naar het gebied van herkomst. Vanzelfsprekend is de relatie met de vorige woonplaats nog het sterkst voor degenen die maar kort in de stad verbleven: van hen ging ruim de helft weer terug naar het gebied van herkomst. De mensen die een middellange periode in de stad verblijven (drie tot negen jaar), verliezen de relatie met hun oude woonplaats meer en blijven dan ook in sterkere mate in de regio rondom Amsterdam wonen. Afgezien van de nog altijd sterke terugkeer naar het buitenland (65 tot 75%) gaat van de middellangverblijvers nog maar 25 tot 45% terug naar het gebied van herkomst. Een groot deel vestigt zich in de omgeving en wijdere omtrek van Amsterdam. Amsterdam fungeert dus als een schakel in de vestiging en hervestiging van personen over Noord-Holland en de vier zogenaamde randprovincies (Zuid- Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant). Veel mensen die in Amsterdam geboren zijn, zijn veelal uit woonmotieven naar elders vertrokken. Men zocht een beter op hun woonwens afgestemde woning en woonomgeving die men in veel gevallen in de groeikernen vond. In 1988 bestond 50% van de vertrekkers naar de groeikernen uit mensen die in Amsterdam geboren zijn. Door in Amsterdam meer woningen (naar aantal en verscheidenheid) te bouwen, zullen mensen er ook langer blijven wonen: de keuze wordt hier groter. Vestiging in en vertrek uit stadsdelen Bijna de helft van de mensen die in Amsterdam gaan wonen, vestigen zich in de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel, vanwege de relatief makkelijke toegang tot de woningmarkt daar. Verder is er een belangrijke vestigingsstroom naar Zuidoost. Het positieve vestigingssaldo sinds 1985 voor de totale stad is vooral te danken aan het vestigingsoverschot van deze gebieden. Vooral vanuit Noord en de westelijke tuinsteden is het vertrek naar elders hoog. Daar in deze stadsdelen de woningmarkt minder toegankelijk en aantrekkelijk voor jongeren en mensen van buiten is, is de vestiging van buiten Amsterdam lager dan gemiddeld. De migratie binnen Amsterdam Het zijn vooral jongeren die in Amsterdam verhuizen. Bijna de helft van het aantal verhuizers in de stad bestaat uit mensen tussen de 18 en 29 jaar. Hun hoge aandeel in de totale mobiliteit wordt zowel veroorzaakt door hun minder sterke positie op de woningmarkt, als door hun betrekkelijk grote aandeel in de totale bevolking (een kwart van de totale bevolking). Het aantal mensen dat jaarlijks binnen Amsterdam verhuist, bedraagt de laatste jaren rond de 85.000. De hoogste mobiliteit (de totale vestiging in en vertrek uit het stadsdeel) treft men aan in de vooroorlogse stadsdelen (behalve Zuid en Rivierenbuurt) en in Zuidoost. Overigens geldt voor alle stadsdelen dat er veel binnen het eigen stadsdeel verhuisd wordt. In Noord en Zuidoost ligt het aandeel interne verhuizingen boven de 60% van het totaal aantal verhuizingen. Van alle verhuizingen vanuit de binnenstad en 19de-eeuwse gordel blijft vaak meer dan de helft binnen de directe omgeving (dit geldt vooral daar waar veel jongeren wonen). Bij de verhuizingen binnen Amsterdam spelen de naoorlogse uitbreidingsgebieden een bescheiden rol. Gelet op het aantal inwoners en het aantal woningen, vinden daar vergeleken met Amsterdam als totaal, weinig verhuizingen plaats. De waardering voor de woningen naar prijs en kwaliteit zorgt dat ouderen die toch al weinig geneigd zijn te verhuizen, niet snel vertrekken. Hierdoor zijn het vertrek en de snelheid van doorstroming laag. De binnenstad, de 19de-eeuwse gordel en Zuidoost zijn belangrijke doorstroomgebieden. Dit wil zeggen dat men zich hier veelal van buiten vestigt om na korte of langere tijd elders een passender woning te verkrijgen. Door de stadsvernieuwing nemen de mogelijkheden om aantrekkelijk te wonen in de oude stadsdelen echter toe. Dit leidt tot een grotere vestiging van "dertigers" en een geringere mobiliteit. Van doorstroomgebieden worden deze stadsdelen meer keuzegebieden. De interne migratie laat het belang van de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel voor jongeren zien. Deze gebieden worden gekenmerkt door een vestigingsoverschot van de leeftijdscategorie‰n jonger dan 30 jaar en een vertrekoverschot van de mensen ouder dan 30 jaar. In de gordel 20-40, Noord en de westelijke tuinsteden kan men het omgekeerde constateren. Mensen boven de 30 jaar leven vaker in grotere huishoudens en komen daardoor eerder in aanmerking voor de grotere woningen in deze stadsdelen. Ook de belangstelling van Amsterdammers voor deze gebieden verklaart de feitelijk slechte toegankelijkheid voor niet Amsterdammers. Een- en tweepersoonshuishoudens vestigen zich relatief weinig in deze gebieden. Voor ongeveer 60% komen zij in de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel terecht. Zuidoost kent een vestigingsoverschot zowel van kleine als grote huishoudens als gevolg van nieuwbouw en opvulling van de leegstand. Mensen die elders in de stad moeilijk terecht kunnen, kunnen hier relatief gemakkelijk aan een woning komen: er is een groot aanbod van woonruimte en er zijn verruimde toewijzingsregels voor de hoogbouw in de Bijlmer. Daardoor kunnen bewoners van de rest van de stad zich vrij eenvoudig in Zuidoost vestigen. Omgekeerd is dit niet het geval. Binnen Zuidoost zelf wordt relatief veel verhuisd. Ook de trek naar buiten de stad is erg hoog. Door de verhuizingen naar de nieuwbouw en naar buiten komt woonruimte vrij (circa 30.000 woningen per jaar). Jaarlijks verlaten in Amsterdam meer dan 10.000 thuiswonende kinderen het ouderlijk gezin en gaan een zelfstandig huishouden voeren, al of niet in een zelfstandige woning. Er bestaat dus naast de vraag van mensen die zich in Amsterdam vestigen, een aanzienlijke vraag naar woonruimte door veranderingen in de huishoudens van de Amsterdammers zelf. Natuurlijk heeft het aanbod van woonruimte ook grote invloed op de vraag. Door zowel de interne als de externe migratiebewegingen ligt de gemiddelde verblijfsduur op een woonadres in gebieden met veel mobiele jongeren lager dan in andere delen van de stad. In de binnenstad, de 19de-eeuwse gordel en Zuidoost woont men gemiddeld het kortst op een adres. IV.1.2.3. Ontwikkelingen in de bevolkingssamenstelling De samenstelling van de bevolking onderging het laatste decennium belangrijke wijzigingen. Achtereenvolgens wordt aandacht geschonken aan de samenstelling naar leeftijd, huishoudenstype en naar etnisch-culturele achtergrond. Samenstelling naar leeftijd Door geboorte en sterfte, maar veel sterker nog door migratie verandert de omvang van bepaalde leeftijdsgroepen sterk. In tegenstelling tot de toename van het aantal ouderen in Nederland is er in Amsterdam juist sprake van een afname (zie tabel 4.4 en grafiek 4.6). Het aantal 65-plussers is afgenomen van 115.000 in 1970 tot 102.500 in 1991. Dit is het gevolg van de sterke uittocht in het verleden naar met name de groeikernen. Dit betroffen toentertijd vooral personen van de middelbare leeftijdsgroep die op dit moment tot de 65-plussers behoren. De woonvoorkeuren van ouderen blijken niet bij uitstek in Amsterdam te liggen. De verwachting voor het jaar 2000 is dat deze bevolkingsgroep verder zal afnemen tot 87.000 inwoners. Een andere omvangrijke groep wordt gevormd door de 20-34-jarigen. In 1991 bedraagt hun aantal 226.000, ongeveer een derde van de totale bevolking. Gezien de afname van het aantal zich vestigende jongeren is het de vraag, of hun aandeel in de komende jaren nog zal toenemen. Voor de verdere toekomst wordt dan ook een geleidelijke afname verwacht van deze groep. De naoorlogse geboortegolf werkt vooral door in de leeftijdscategorie 35-49-jarigen. In het verleden hebben zij zich als jongeren in groten getale in Amsterdam gevestigd. De laatste jaren zijn zij als 35-49-jarigen minder dan voorheen het geval was bij deze leeftijdscategorie, uit de stad vertrokken. Hierdoor is deze leeftijdscategorie toegenomen van ruim 125.000 in 1985 naar 148.000 in 1991. Tot het jaar 2000 zal deze categorie de sterkste stijging laten zien: een groei ten opzichte van 1991 van 21% naar 179.000 personen. Tabel 4.4. Bevolking Amsterdam naar leeftijdsklassen (absoluut en relatief), 1970Ä2000 * (zie papieren versie) Grafiek 4.6. Leeftijdsverdeling Amsterdamse bevolking 1970Ä2000 * (zie papieren versie) Het aantal 0-19-jarigen neemt sinds kort niet meer af. Dit is vooral te danken aan een toename van het aantal 0-4-jarigen: van ruim 33.500 in 1985 naar 40.000 in 1991. Vooral het toenemend aantal kinderrijke gezinnen van allochtonen in Amsterdam is hiervan de oorzaak. Voor het jaar 2000 wordt weer een toename verwacht van de leeftijdsgroep 0-19 jaar. Ook op de spreiding naar leeftijdscategorie‰n over de stad is de migratie van grote invloed. In gebieden met zeer veel verhuizingen wonen betrekkelijk veel jongeren, terwijl in weinig "mobiele" stadsgebieden de bevolking juist veroudert. Uit de leeftijdsverdeling van de stadsdelen blijkt dat de jongeren van 0-19 jaar sterk ondervertegenwoordigd zijn in de binnenstad en Buitenveldert en oververtegenwoordigd in Zuidoost (zie tabel 4.5). De jonge volwassenen (20-34 jaar) zijn sterk vertegenwoordigd in de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel. In de naoorlogse stadsdelen is deze bevolkingscategorie ondervertegenwoordigd. De categorie 35-49-jarigen is redelijk evenredig verspreid over de stadsdelen, alleen in de binnenstad is sprake van een lichte oververtegenwoordiging. In de westelijke tuinsteden en Buitenveldert is er sprake van een lichte ondervertegenwoordiging. Tabel 4.5. Bevolking Amsterdam naar leeftijdsklassen naar stadsdelen, 1991 en 2000 * (zie papieren versie) Tabel 4.6. Huishoudens naar type, 1983, 1987, 1991 en 2000 (zie papieren versie) De jongere ouderen van 50-64 jaar zijn vooral sterk vertegenwoordigd in de naoorlogse delen van de stad. De 65-plussers wonen vooral in de gordel 20-40 en in de tuinsteden, waar ze zich in het verleden hebben gevestigd en langzamerhand tot de ouderen zijn gaan behoren. In de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel vormen ze een steeds kleiner deel van de bevolking. In het jaar 2000 wijkt de leeftijdsverdeling op enkele punten duidelijk af van het huidige patroon: het aandeel van de jongeren van 0-19 jaar zal vooral in de westelijke tuinsteden gaan toenemen. In de 19de-eeuwse gordel zal hun aandeel juist gaan afnemen en in Zuidoost minder oververtegenwoordigd zijn. De daling in de stad van het aandeel van de traditioneel grootste bevolkingscategorie, de 20-34-jarigen, zal vooral worden veroorzaakt door een daling in De Pijp en de gordel 20-40. De toename van de middengroep (35-49 jaar) vindt in vrijwel alle stadsdelen plaats. In de stadsdelen waarin de 20-34-jarigen zullen afnemen, zullen de 35-49-jarigen juist meer dan evenredig gaan toenemen. De jongere ouderen zullen iets gelijkmatiger over de stad zijn verdeeld, terwijl de 65-plussers in nog mindere mate vertegenwoordigd zijn in de centrale stadsdelen. Buitenveldert zal in het jaar 2000 het enige sterk vergrijsde stadsdeel zijn (35% ouder dan 65 jaar). Samenstelling naar huishoudenstype De verdeling van de Amsterdamse huishoudens verandert doordat inwoners in een andere levensfase en -situatie komen en doordat er sprake is van selectieve migratie uit en naar de stad van bepaalde typen huishoudens. Vooral het grote aandeel van de alleenstaanden in de migratie heeft een sterke invloed uitgeoefend op de samenstelling van huishoudens in Amsterdam. Deze groep betreft met name eenpersoonshuishoudens en vertoont in de beschouwde periode de sterkste groei. Hierdoor bestaat nu ruim de helft van de Amsterdamse huishoudens uit eenpersoonshuishoudens (zie tabel 4.6). De daling van het aantal kinderen per huishouden, het op jongere leeftijd zelfstandig wonen en het toenemend aantal echtscheidingen veroorzaken de toename van het aandeel kleine en de afname van het aandeel grote huishoudens. De verlenging van de gemiddelde levensduur van de mens heeft het aandeel kleine huishoudens eveneens doen stijgen. Zoals eerder vermeld, heeft het aanbod van woonruimte ook een invloed op de vraag. Amsterdam heeft veel kleine en weinig grote woningen. Hierdoor zullen grotere huishoudens eerder geneigd zijn om naar een grote woning buiten de stad te verhuizen. De laatste jaren is het aantal echtparen zonder kinderen en zeker het aantal echtparen met kinderen sterk afgenomen. Mede dankzij de toename van de bevolking sinds 1985 daalt het aantal echtparen met of zonder kinderen de laatste jaren iets minder snel. Het vergrote woningaanbod en een veranderde woonvoorkeur kunnen hierbij een rol spelen. Het aantal samenwonenden met of zonder kinderen is daarentegen behoorlijk gestegen. Relatief gezien is de toename van de samenwonenden met kinderen gelijk aan de toename van de eenpersoonshuishoudens. Voor het jaar 2000 wordt op basis van de huishoudensprojectie het volgende verwacht: Ä het aandeel huishoudens, bestaande uit echtparen met of zonder kinderen, blijft afnemen, maar veel minder snel dan in het verleden; Ä het aandeel eenoudergezinnen zal sterk toenemen, waardoor een verdere verschuiving van tweeoudergezinnen naar eenoudergezinnen plaatsvindt; Ä het aandeel eenpersoonshuishoudens blijft stijgen, maar ook hier weer is de tendens veel minder sterk dan in het verleden. Ontwikkelingen in de toekomstige huishoudenssituatie die verder van belang zijn: Ä het aantal kinderen dat in een eenoudergezin leeft, stijgt van een kwart in 1991 naar een derde in 2000; Ä de toename van het aantal jonge alleenwonende alleenstaanden (18-24 jaar) zet niet door; er zal zelfs sprake zijn van een daling in 2000; Ä het totaal aantal 65-plussers daalt fors tot 2000. Het aandeel alleenstaanden onder de 65-plussers zal (echter) toenemen. Tabel 4.7. Bevolking van Amsterdam naar bevolkingscategorie (absoluut en relatief), 1981Ä2000 (zie papieren versie) Tabel 4.8. Bevolking Amsterdam naar bevolkingscategorie, naar enkele leeftijdsgroepen, 1991 en 2000 (zie papieren versie) Samenstelling naar etnisch-culturele achtergrond De meeste migranten uit de landen rondom de Middellandse Zee, Suriname en de Antillen zijn nog steeds in sterke mate gericht op de grote steden. Het aandeel van de allochtonen in de Amsterdamse bevolking is dan ook toegenomen van 13% in 1981 naar 16% in 1986 en ten slotte naar 20% in 1991. Indien de sinds 1988 onderscheiden categorie "overige buitenlanders uit niet-ge‹ndustrialiseerde landen" wordt meegeteld, komt het percentage in 1991 op ruim 22% (zie tabel 4.7). Voor het jaar 2000 wordt een verdere toename tot 30% verwacht. De groei van het aandeel allochtonen wordt met name veroorzaakt door het positieve vestigingssaldo met het buitenland, terwijl met de rest van Nederland een negatief saldo bestaat (zie grafiek 4.5). Verder is het geboortecijfer bij de allochtonen een stuk hoger dan het Amsterdamse gemiddelde. De aanhoudende vestiging van alleenstaanden, maar ook de voortgaande gezinshereniging en gezinsuitbreiding, heeft met name bij de Turken en Marokkanen geleid tot een sterke toename van hun aantal. Overigens is in absolute zin de toename van het aantal Surinamers het grootst en relatief gezien de toename van het aantal Antillianen het grootst. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot belangrijke veranderingen in de leeftijdsverdeling van Amsterdam. Zoals vermeld, is de afname van het aantal jongeren van 0-19 jaar veel minder dan jaren geleden. Dit wordt met name veroorzaakt door de afwijkende leeftijdsopbouw van de allochtonen: een betrekkelijk hoog percentage jongeren (0-19) dat aanzienlijk groter is dan het uit Nederland afkomstige deel van de Amsterdamse bevolking. Terwijl per 1 januari 1991 22% van de totale bevolking uit allochtonen bestaat, is er een aanzienlijke oververtegenwoordiging in de leeftijdsgroep 0-17-jarigen (zie tabel 4.8). Voor het jaar 2000 wordt een verdere toename van jonge allochtonen verwacht. Ruim de helft van de 0-17-jarigen in Amsterdam zal dan tot de allochtonen behoren. Uit de verdeling van de bevolkingscategorie‰n naar bewoningstype blijkt dat het aandeel echtparen met kinderen bij Turken en Marokkanen aanzienlijk boven het gemiddelde ligt (zie grafiek 4.7). Bij de Surinamers en Antillianen ligt het aandeel gezinnen met kinderen juist sterk onder het gemiddelde, maar is het aandeel eenoudergezinnen daarentegen hoger dan gemiddeld. Allochtonen blijken in minder vaak alleen te wonen. Dit geldt vooral voor Turken en Marokkanen. Surinaamse en Antilliaanse huishoudens lijken in dit opzicht meer op de Nederlandse huishoudens. De ontwikkeling in de tijd laat zien dat het aandeel van echtparen met kinderen zowel bij Nederlanders als bij de andere bevolkingsgroepen afneemt. Opvallend is de sterke afname bij de Turken. Het aandeel van alleenstaanden neemt, in tegenstelling tot de rest van de bevolking, bij de Antillianen, Marokkanen en Turken niet toe: gezinshereniging speelt hierbij een belangrijke rol. Grafiek 4.7. Ontwikkeling bewoningstypen naar bevolkingscategorie hoofdbewoner, 1985 en 1991 4.7a Amsterdam totaal 4.7b Nederlanders 4.7c Surinamers 4.7d Antillianen 4.7e Turken 4.7f Marokkanen (Grafiek 4.7a tot en met 4.7f: zie papieren versie) De spreiding van allochtonen over Amsterdam laat een concentratie zien in het grootste gedeelte van de 19de-eeuwse gordel en in de stadsdelen Bos en Lommer, De Baarsjes en Zuidoost (in Zuidoost voornamelijk Surinamers en Antillianen). Vooral in Zeeburg is het aandeel allochtonen groot (zie grafiek 4.8). De toekomstige ontwikkeling in de spreiding van de allochtonen is grotendeels gerelateerd aan de woningmarkt en de verwachte nieuwbouwproduktie. Immigranten en vooral degenen onder hen die hier pas recent verblijven, zijn aangewezen op woningen met een lage huur. Aangezien deze woningen vooral in de 19de-eeuwse gordel beschikbaar zijn, zal hier ook in de toekomst het aandeel allochtonen stijgen. Grafiek 4.8. Percentage allochtonen per stadsdeel, 1988, 1991 en 2000 * (zie papieren versie) In toenemende mate worden echter ook de iets duurdere, maar vooral grotere woningen in Bos en Lommer en De Baarsjes door allochtonen betrokken. Dit heeft tot gevolg dat in Bos en Lommer in het jaar 2000 het percentage allochtonen boven de 50% zal gaan uitkomen, maar ook in de westelijke tuinsteden zal het aandeel fors toenemen. Lange tijd was de mobiliteit in dit stadsgedeelte laag en vestigden zich er weinig allochtonen. De door vertrek van ouderen vrijkomende woningen zijn, gemeten naar het aantal kamers, in het algemeen vrij ruim en vrij goedkoop. Net zoals nu reeds gebeurt, zullen deze woningen in de toekomst voornamelijk worden toegewezen aan gezinnen met kinderen, een type huishouden dat onder Turken en Marokkanen relatief meer voorkomt dan bij de overige Amsterdammers. De geplande nieuwbouw in Zeeburg (oostelijk havengebied en Nieuw-Oost) zorgt ervoor dat dit het enige stadsdeel is waarin het (overigens hoge) aandeel allochtonen zal teruglopen. Verwacht wordt dat deze nieuwbouw voornamelijk door autochtone Nederlanders zal worden bewoond. In het jaar 2000 zal in Zuidoost bijna de helft van de bevolking uit allochtonen bestaan. Naast de grote groepen Surinamers en Antillianen komen in toenemende mate Aziaten en niet-mediterrane Afrikanen in de Bijlmermeer terecht. Hun vestiging heeft naast de grote toegankelijkheid van de hoogbouw in de Bijlmermeer ook met de zogenaamde chain migration te maken. Onbekend met het immigratieland vestigt men zich daar waar al reeds landgenoten wonen. Dit resulteert in een zich zelfversterkend proces, waardoor de Bijlmermeer een verzamelplaats wordt van een veelheid aan nationaliteiten. Vorenstaande ontwikkelingen betreffen de bevolkingsprojectie van migranten volgens een minimale verwachting: het zijn ontwikkelingen waarmee zeker rekening moet worden gehouden. Zo is het onduidelijk hoe de migratie vanuit Oost-Europa zal gaan verlopen. Het is denkbaar dat het aandeel van personen met een zwakke positie op de arbeids- en woningmarkt een stuk hoger dan het boven vermelde percentage zal uitkomen. Hierdoor kan de druk op het 'goedkope' deel van de huursector nog meer gaan toenemen. IV.1.3. Ontwikkeling van de woningvoorraad In de volgende paragrafen zal worden ingegaan op de veranderingen in de omvang, de samenstelling en het gebruik van de Amsterdamse woningvoorraad. IV.1.3.1. Omvang van de woningvoorraad Nadat er in de periode 1970Ä1980 circa 30.000 woningen in Amsterdam gebouwd waren, zijn de inspanningen op het gebied van de woningproduktie in de periode na 1980 toegenomen. Met uitzondering van een topproduktie in de jaren 1983 en 1984 ligt de produktie tussen de 4000 en 5000 woningen per jaar (zie grafiek 4.9). De totale nieuwbouwproduktie in de periode 1981-1990 bedroeg 50.000 woningen. Deze produktie betrof zowel aanvullende nieuwbouw als vervangende nieuwbouw (stadsvernieuwing). Grafiek 4.9. Nieuwbouwproduktie absoluut en naar aantal kamers, 1980Ä 1990 (zie papieren versie) Mutaties in de Amsterdamse woningvoorraad doen zich voor onder invloed van vermeerdering (zoals nieuwbouw, splitsing en veranderd gebruik) en vermindering (zoals sloop, brand, samenvoeging, onttrekking en buitengebruikstelling). De voorraad is, sinds het begin van de jaren tachtig, met bijna 39.000 woningen toegenomen (zie tabel 4.9). Tabel 4.9. Ontwikkeling woningvoorraad in Amsterdam, 1980Ä1990 (zie papieren versie) IV.1.3.2. Samenstelling van de woningvoorraad De samenstelling naar aantal kamers Een beeld van de woninggrootte van het Amsterdamse woningbestand kan met het kamertal worden aangegeven. De Gemeentelijke Dienst Herhuisvesting (GDH) past correcties toe op het geregistreerde kamertal van een woning, als de oppervlakte van de woning onder vastgestelde waarden ligt. Dit leidt tot verschuivingen van vier- en meerkamerwoningen naar drie- en vooral tweekamerwoningen. Het effect van de toepassing van de GDH-norm ter correctie van het aantal kamers doet zich alleen voor in het vooroorlogse deel van de stad. Tabel 4.10. Woningvoorraad naar aantal kamers, 1986 en 1991 (zie papieren versie) Tabel 4.11. Woningvoorraad naar woonoppervlakte, 1986 en 1991 (zie papieren versie) Aangezien de gecorrigeerde aantallen woningen niet meer vergelijkbaar zijn met die in andere publikaties (jaarboek Amsterdam), zijn de ongecorrigeerde aantallen eveneens in het overzicht van de woningvoorraad naar aantal kamers opgenomen (zie tabel 4.10). De laatste jaren treedt in de nieuwbouwproduktie een verschuiving op van minder tweekamerwoningen naar meer grotere woningen (zie grafiek 4.9). Hierdoor is de toename van het aantal vierkamerwoningen zowel absoluut als relatief het grootst. In de oude stadsdelen zijn nog aanzienlijke aantallen eenkamerwoningen te vinden (35% van het totaal aantal eenkamerwoningen staat in de binnenstad). Tevens bestaat in de oude stadsdelen ruim twee derde van de voorraad uit twee- en driekamerwoningen. In de tuinsteden bestaat ongeveer tweederde van de voorraad uit drie- en vierkamerwoningen. In de jaren zeventig en begin jaren tachtig werden veel tweekamerwoningen gebouwd (waaronder veel HAT-projecten). Dit is terug te vinden in de uitbreidingsgebieden. Zo bestaat in Zuidoost ruim ‚‚n kwart van de voorraad uit tweekamerwoningen. De samenstelling naar woonoppervlakte Indien de woonoppervlakte in ogenschouw wordt genomen, blijkt duidelijk dat een aanzienlijk deel van de voorraad uit kleine woningen bestaat. Meer dan de helft van alle woningen heeft een woonoppervlakte van 50 m2 of minder (zie tabel 4.11). Ruim 70% van de woningen heeft een oppervlakte van 60 m2 of minder. Ook hier geldt dat met name in de oudere stadsdelen veel kleine woningen staan. Zo heeft in stadsdeel Westerpark bijna de helft van de woningen een oppervlakte van minder dan 40 m2. In de binnenstad, De Pijp en Oost bedraagt dit aandeel een derde van de voorraad. In Zuidoost daarentegen heeft de helft van de woningen een oppervlakte van 60 m2 of meer. In de nieuwbouwproduktie in de periode 1980Ä1990 varieerde het jaarlijks aandeel woningen met een oppervlakte tot 60 m2 van circa 50 tot 70%. Hierdoor neemt de laatste jaren het aandeel van de grotere woningen licht toe. De samenstelling naar eigendomscategorie In de naoorlogse periode is het aandeel van het sociale woningbezit (woningbouwcorporaties, gemeente) binnen de Amsterdamse woningvoorraad steeds meer toegenomen. Was dit aandeel in 1950 nog 18%, in 1991 is dit gestegen tot 54% (zie grafiek 4.10). Grafiek 4.10. Verhouding sociaal en particulier woningbezit, 1970Ä1991 (zie papieren versie) De toename van het sociale woningbezit is veroorzaakt door het grote aandeel woningwetwoningen in de nieuwbouw en het grote aantal door de gemeente aangekochte particuliere huurwoningen. Het aandeel van de particuliere sector binnen de woningvoorraad is zodoende tussen 1950 en 1991 sterk gedaald. Het aandeel eigen woningen binnen de particuliere sector is de laatste jaren weliswaar gestegen, maar bedraagt slechts 7,6% van de totale woningvoorraad (zie tabel 4.12). Volgens het Amsterdams Steekproef Bestand (ASB) bedraagt het aandeel eigen woningbezit echter 8,7%. Tabel 4.12. Woningvoorraad naar eigendomscategorie, 1986 en 1991 (zie papieren versie) Uit dit bestand blijkt tevens dat de verdeling van de voorraad naar eigendomscategorie sterk verschilt naar stadsdeel. Het aandeel corporatiewoningen in de westelijke tuinsteden en Zuidoost is zeer groot (60% of meer). In de oudere stadsdelen is het aandeel van de particuliere huursector hoger dan gemiddeld. Het eigen woningbezit komt in de binnenstad, Zuid, Watergraafsmeer en Osdorp ruim boven de 10% uit. In Buitenveldert is meer dan ‚‚n kwart van de woningvoorraad in eigen bezit. Het aandeel koopwoningen in de nieuwbouwproduktie ligt de laatste jaren rond de 25%: in 1987 bestond 23% van de in dat jaar gebouwde woningen uit koopwoningen, in 1990 bedroeg het aandeel 28%. De rest van de nieuwbouwproduktie bestond uit huurwoningen. Samenstelling naar bouwwijze Circa 90% van de woningvoorraad bestaat uit woningen in gestapelde bouw (zie tabel 4.13). Een kleine 10% bestaat uit eengezinshuizen; een gering aandeel dat de laatste jaren zelfs licht afneemt. In de hierbij gehanteerde definitie zijn eengezinshuizen woningen waar zich geen andere woning boven of onder bevindt. Dus ook woningen boven winkels en bedrijven vallen hier onder. Slechts 9% van de woningvoorraad bestaat uit eengezinswoningen op de begane grond. Amsterdam-Noord wijkt in deze nogal af van de rest van de stad. Hier bestaat bijna een derde van de voorraad uit eengezinshuizen. Ook in de westelijke tuinsteden en in Buitenveldert ligt het aandeel eengezinswoningen boven het stedelijke gemiddelde. In de vooroorlogse stadsdelen is het aantal vrijwel te verwaarlozen. Tabel 4.13. Woningvoorraad per stadsdeel naar bouwwijze, 1988 en 1991 (zie papieren versie) Tabel 4.14. Netto huur naar klassen, 1986 en 1989 (zie papieren versie) Zuidoost wijkt in een ander opzicht af. Hier bestaat ruim 40% van de voorraad uit hoogbouw. Voor Amsterdam als geheel is dit slechts 11%. In de nieuwbouw heeft in de afgelopen jaren het accent zeer sterk op de middelhoogbouw gelegen. Van de totale nieuwbouwproduktie in de periode 1985Ä1991 bestond circa 20% uit eengezinswoningen. Samenstelling naar huurniveau Amsterdam wordt gekenmerkt door een woningvoorraad waarvan een aanzienlijk deel uit goedkopere woningen bestaat. Het aandeel goedkopere woningen in de voorraad neemt echter wel af, met name in de goedkoopste categorie (zie tabel 4.14). Dit wordt veroorzaakt door stadsvernieuwing, huurverhogingen, uitbreidingsnieuwbouw enz. Vervanging van woningen in het stadsvernieuwingsproces betekent dat het huurniveau in de stadsvernieuwingsgebieden zal stijgen. Met moeite is in deze gebieden een huurniveau van Ÿ 500 te bereiken, een huur die als gemiddelde geldt voor een driekamerwoning in de nieuwbouw. Het huurniveau is mede afhankelijk van de bouwperiode. De huren van woningen die na 1968 zijn gebouwd, liggen aanzienlijk hoger dan de huren van woningen die v¢¢r die periode zijn gebouwd. De verhouding tussen inkomens en woonlasten in Amsterdam levert het hierna volgende beeld op. Het goedkope (en tevens grootste) deel van de woningvoorraad wordt overwegend bezet door huishoudens met een laag inkomen. Tweederde van de huishoudens met een netto jaarinkomen tot Ÿ 18.000 en driekwart van de huishoudens met een netto jaarinkomen tussen de Ÿ 18.000 en Ÿ 25.000 bewonen woningen met een huur tot Ÿ 350. Respectievelijk 7% en 5% van de huishoudens in deze inkomenscategorie‰n bewonen woningen met een huur van Ÿ 550 of meer. Van de huishoudens met een bovenmodaal inkomen (Ÿ 29.000 of meer) woont 50% in een woning met een huur tot Ÿ 350 en 16% in een woning met een huur van Ÿ 550 of meer. Overigens dient hierbij opgemerkt te worden dat met deze cijfers het kwaliteitsaspect buiten beschouwing wordt gelaten. Een deel van de goedkope voorraad is van een relatief slechte kwaliteit (Bron: Volkshuisvestingsplan Amsterdam 1989Ä1993). Samenstelling naar bouwperiode Meer dan de helft van de Amsterdamse woningvoorraad is in de vooroorlogse periode gebouwd (zie tabel 4.15). Door sloop en andere vormen van onttrekking daalt het aantal oude woningen gestaag. Anderzijds wordt voortdurend door nieuwbouw woningen aan de voorraad toegevoegd, waardoor het aandeel vooroorlogse woningen de laatste vijf jaar daalde van 59 naar 54%. Tabel 4.15. Woningvoorraad naar bouwperiode, 1986 en 1991 (zie papieren versie) IV.1.3.3. Gebruik van de woningvoorraad Gemiddelde woningbezetting De gemiddelde woningbezetting in Amsterdam daalde begin jaren tachtig continu. De laatste jaren is de afname geringer en in 1990 is de gemiddelde woningbezetting zelfs gelijk gebleven aan die van het jaar daarvoor (zie grafiek 4.11). Grafiek 4.11. Gemiddelde woningbezetting Amsterdam, 1980Ä1991 (zie papieren versie) De gemiddelde woningbezetting varieert over de stadsdelen van 1,76 in Westerpark tot 2,30 in Osdorp (zie tabel 4.16). Een lage of hoge gemiddelde woningbezetting in een stadsdeel betekent niet automatisch dat men hier over de meeste, respectievelijk de minste ruimte per persoon beschikt. De verdeling van de woningvoorraad naar oppervlakte en aantal kamers loopt hiermee namelijk niet parallel. Tabel 4.16. Gemiddelde woningbezetting Amsterdamse stadsdelen, 1986 en 1991 (zie papieren versie) Ruim en krap wonen Een belangrijke doelstelling van het volkshuisvestings- en herhuisvestingsbeleid is om de inwoners van de stad van goede, bij de omvang van hun huishouden passende, huisvesting te voorzien. Uit de Koppeling VastgoedÄBevolking blijkt dat van de huishoudens met ‚‚n of meer kinderen 8% in een een- of tweekamerwoning woont. Aan de andere kant blijkt dat 22% van de vier- en meerkamerwoningen door een alleenwonende wordt bewoond. Voor een belangrijk deel kan de verklaring voor het laatste worden gevonden in het feit dat mensen alleen achterblijven op een woning bij overlijden of scheiding van de partner (meer dan een kwart van de alleenwonende alleenstaanden is 65 jaar of ouder). Zoals te verwachten is, wordt het grootste gedeelte van de een- en tweekamerwoningen (77% van de eenkamerwoningen en 69% van de tweekamerwoningen) door alleenwonende alleenstaanden bewoond. De bewoners van de vier- en meerkamerwoningen zijn met name echtparen met kinderen. Bijna 70% van deze woningen wordt door dit bewoningstype bewoond. Zoals bleek, wonen sommige huishoudens te krap (bij voorbeeld een echtpaar met kinderen op een tweekamerwoning), terwijl andere huishoudens daarentegen ruim gehuisvest zijn. De Woonruimteverordening geeft, door middel van de toewijzingsregels, aan welke woninggrootte (in aantal kamers) passend is voor een bepaalde omvang en samenstelling van een huishouden. Ruim wonen degenen die meer kamers hebben dan de toewijzingsregels aangeven. Volgens de normen wonen degenen die: Ä wonen in woningen waarvan het kamertal gelijk is aan het aantal dat ze bij toewijzing zouden krijgen. Zij wonen volgens de maximale normen (zo komt bij voorbeeld een huishouden met ‚‚n kind in aanmerking voor ten hoogste een vierkamerwoning); Ä ‚‚n kamer onder het aantal zitten dat ze bij toewijzing zouden krijgen, maar daaraan geen recht op een urgentiebewijs kunnen ontlenen. Zij wonen volgens de minimale normen (zo komt een huishouden met ‚‚n kind dat in een driekamerwoning woont niet in aanmerking voor een urgentiebewijs). Krap wonen zij die op grond van het aantal door hen bewoonde kamers aanspraak op een urgentiebewijs zouden kunnen maken. Of zij dit ook daadwerkelijk gedaan hebben is hier niet relevant. Uit de verdeling van de huisvestingssituatie (zie tabel 4.17) blijkt dat op: Ä 27.000 adressen in Amsterdam te krap wordt gewoond; Ä 83.000 adressen men ruim woont; Ä 210.000 adressen men volgens de normen woont. Sinds 1983 is een aantal ontwikkelingen weer te geven. Het aantal adressen waarop te krap werd gewoond, bedroeg in 1983 nog 30.000. In de daaropvolgende jaren daalde dit tot ruim 25.000 in 1987. In de afgelopen twee jaar wordt er weer een stijging waargenomen tot 27.000 adressen. Het aantal adressen waarop men ruimer woont dan de toewijzingsnormen, is in dezelfde periode eveneens sterk gestegen. In 1991 is er ten opzichte van 1983 een toename van 19.800 adressen (31%). Samengevat kan worden geconstateerd dat sinds 1983 het aantal ruim gehuisvesten sterk is gestegen, terwijl het aantal te krap gehuisvesten na een aanvankelijke daling weer een stijgende lijn laat zien. Belangrijk voor het toekomstige woningbouwbeleid is het beeld van de huisvestingssituatie naar bewoningstype. Krap wonen treft vooral huishoudens met kinderen: Ä echtparen met kinderen (29% van de krapwonenden); Ä eenoudergezinnen (16%); Ä eenoudergezinnen met een alleenstaande (7%). Tabel 4.17. Huisvestingssituatie naar bewoningstype, 1991 (zie papieren versie) De "drie of meer alleenstaanden" en de "overige combinaties" ; maken respectievelijk 36 en 62% van de krapwonenden uit. Voor een groot aantal gevallen betreft het hier starters op de woningmarkt. Zij zullen in het algemeen korter een woning bewonen dan de huishoudens met kinderen en de te krappe huisvestingssituatie eerder accepteren. Vorenstaande gegevens betreffen het totaal aan Amsterdamse bewoningstypen. Bij splitsing naar diverse bevolkingscategorie‰n worden grote onderlinge verschillen zichtbaar. Grafiek 4.12. Aandeel te krap wonenden naar bevolkingscategorie hoofdbewoner, 1991 (zie papieren versie) Vooral Turken en Marokkanen zijn krap gehuisvest (zie grafiek 4.12). Op bijna de helft van de adressen met een Turkse of Marokkaanse hoofdbewoner woont men krap. Bij de andere allochtone hoofdbewoners komt dit minder voor. Het aandeel krap wonenden ligt bij hen echter nog aanzienlijk hoger dan bij de Amsterdammers van Nederlandse afkomst. De grote verschillen worden met name bepaald door de huisvesting van echtparen met kinderen, de belangrijkste categorie bij de Turkse en Marokkaanse inwoners. Van hen woont respectievelijk 41% en 48% krap (zie grafiek 4.13). Dit is aanzienlijk meer dan bij de overige bevolkingscategorie‰n. Grafiek 4.13. Aandeel te krap wonende echtparen met kinderen naar bevolkingscategorie hoofdbewoner, 1991 (zie papieren versie) IV.1.4. Woningbehoefte De woningvraag van Amsterdam omvat circa 100.000 huishoudens. Dit zijn alle huishoudens die beslist binnen twee jaar willen verhuizen naar een zelfstandige woning. Gedeeltelijk zijn zij urgent verhuisgeneigd, gedeeltelijk hebben zij nog geen zelfstandige woning, maar zoeken er wel een. Het betreft hier de woningvraag van alle Amsterdamse verhuisgeneigden, inclusief de vertrekkers. Van de verhuisgeneigden wil een kwart uit Amsterdam vertrekken. Bijna eenderde van de woningvraag is gericht op eengezinshuizen, waarvan driekwart vier of meer kamers zou moeten hebben. Tweederde van de woningvraag is gericht op etagewoningen; de vraag is hier met name gericht op drie- en vierkamerwoningen. De vraag naar koopwoningen richt zich voor ruim tweederde op koopprijzen van Ÿ 150.000 of minder en voor bijna 10% op koopprijzen boven Ÿ 200.000. De vraag naar koopwoningen is voor tweederde gericht op laagbouw en voor eenderde op etagebouw. Het woningtekort in Amsterdam is toegenomen en bedraagt nu 5,1% van de woningvoorraad (landelijk 2,2%). Als de vraag en het aanbod in de voorraad tegen elkaar worden afgezet, kan worden geconstateerd dat het tekort voornamelijk bestaat uit eengezinswoningen, waarvan eenvijfde in de koop en viervijfde in de huursector (Bronnen: woningbehoeftenonderzoek en gegevens van de Bouw- en Woningdienst Amsterdam). Binnen de regio vervult Amsterdam bij uitstek de functie van leverancier van goedkope woningen voor lagere inkomensgroepen. Het duurdere segment van de woningmarkt, geschikt voor huishoudens met een hoger inkomen, is voornamelijk buiten de stad gesitueerd: in de agglomeratie en verder in Kennemerland, het Gooi, in kleine kernen en voor een deel in de groeikernen. Ook het door velen gewenste woningtype, de eengezinswoning, is in Amsterdam schaars. De segmentering op de woningmarkt weerspiegelt zich in het pendelgedrag. Of men nu kijkt naar de universiteiten, de gemeente of de grote banken, de lagere inkomensgroepen wonen relatief vaker in de stad, de hogere inkomensgroepen wonen voor het merendeel daarbuiten. Er is momenteel sprake van een duidelijke en toenemende voorkeur voor het wonen in de stad, met name bij de categorie huishoudens met een stedelijke levensstijl en economisch gebondenen. Korte reistijden en een gevarieerd activiteitenpatroon spelen hierbij een belangrijke rol. Het proces van selectieve migratie is echter in de afgelopen jaren nog onvoldoende gekeerd. Voor groepen uit de midden- en hogere inkomensklasse zijn de mogelijkheden om een op hun woonwensen afgestemde woning te bemachtigen nog gering. In toenemende mate wijkt de bevolkingssamenstelling van Amsterdam af van het omliggende gebied. Het gaat hierbij vooral om het aandeel van allochtonen en van een- en tweepersoonshuishoudens. De trend is dat dit aandeel de komende jaren nog groter zal worden. Een van de hoofddoelstellingen van dit Structuurplan is om het aanbod aan woningen en woonmilieus af te stemmen op zowel de vraag van de Amsterdamse bevolking als op de vraag van degenen die om economische en/of andere redenen op de stad betrokken zijn. Het huisvestings- en bouwbeleid moet dan ook zijn gericht op verscheidene doelgroepen, groepen die gedeeltelijk een beroep zullen doen op de sociale woningbouw en gedeeltelijk gericht zullen zijn op het aanbod in de marktsector. Deze groepen zijn: Ä de huidige bewoners van Amsterdam (starters op de woningmarkt, urgent-woningzoekenden, doorstromers), inclusief de groep van (potenti‰le) migranten naar de regio; Ä de traditionele instroom; Ä de economisch gebondenen (werkzaam in Amsterdam, nu nog wonend buiten de stad). Amsterdam zal ervoor moeten zorgen als woongebied voor verscheidene doelgroepen aantrekkelijk te zijn en te blijven. Het welslagen van dit beleid is in grote mate afhankelijk van een voortdurende grote nieuwbouwstroom (zie õIV.1.5), van een kwalitatief goede invulling van de nieuwe woonmilieus in en aan de stad, van een gedifferentieerd aanbod en van een goed beheer van de bestaande voorraad. Wat dit laatste betreft, kan worden opgemerkt dat in de Woonruimteverordening van 1991 naast doorstroming vanuit de goedkope woningvoorraad ook de afscherming van dit deel van de woningvoorraad door middel van het stellen van inkomensgrenzen bij de toewijzing van woningen een belangrijk accent heeft gekregen. De toegankelijkheid van de Amsterdamse woningmarkt voor mensen van buiten de stad blijft echter moeilijk. Teneinde de groei van de pendel tegen te gaan, is het van belang om de economisch aan de stad gebondenen, die vanwege hun woonwensen dreigen te vertrekken naar elders, huisvestingsmogelijkheden te bieden in de stad zelf. Onder de economisch aan Amsterdam gebondenen die de afgelopen jaren de stad verlieten, bevinden zich veel jonge tweepersoonshuishoudens en gezinnen met kinderen, met een gemiddeld hoger inkomen dan degenen die in de stad achterbleven. Meer dan driekwart is in een eengezinshuis terecht gekomen, veelal in eigen bezit. Om de potenti‰le vertrekkers in de stad te houden, zal het aanbod van woningen aan hun vraag moeten voldoen: meer grotere en eengezinswoningen, meer koop. In tweede instantie zal Amsterdam een deel van de woningproduktie moeten richten op buiten Amsterdam woonachtige werknemers. In het door de Bouw- en Woningdienst Amsterdam en de Dienst Ruimtelijke Ordening opgestelde rapport, getiteld: Amsterdam, er werken maar er ook wonen (1987), is aangegeven dat er tussen de 14.000 en 24.000 economisch gebonden huishoudens van elders belangstelling hebben voor het wonen in Amsterdam, mits het woningaanbod voldoende zou zijn afgestemd op de vraag van deze categorie‰n. Deze vraag betreft voor een belangrijk deel ruimer opgezette laagbouwmilieus met eengezinshuizen in de huur- en koopsfeer. Een deel van deze vraag zal in Amsterdam moeilijk zijn te realiseren. Ook bestaat er belangstelling voor binnenstad en Zuid. In 1990 en 1991 is er een experiment gehouden om 300 nieuwbouwwoningen actief toe te wijzen aan forensen. Gebleken is dat forensen, ondanks een gevarieerd aanbod en ruime publiciteit, weinig belangstelling toonden voor de aangeboden woningen in de marktsector. Nader onderzoek naar de woonwensen van forensen is dan ook gewenst. De samenstelling van de woningvoorraad naar grootte en de nieuwbouwproduktie in de sociale huursector sluiten redelijk aan bij de vraag van urgenten en starters op de woningmarkt. De behoefte van de urgenten (52.000) is voor 65% gericht op tweekamerwoningen en voor 26% op driekamerwoningen (situatie 1 januari 1991). De behoefte naar aantal kamers vertoont de laatste jaren een vrij stabiel beeld. Dit heeft te maken met de samenstelling van het urgentenbestand, dat voor meer dan driekwart uit alleenstaanden bestaat. Bovendien is 65% van het urgentenbestand jonger dan 30 jaar. Aan de behoefte van huishoudens met kinderen (die voor een aanzienlijk deel te krap wonen of volgens de minimale toewijzingsnormen, hetgeen met name geldt voor de Turkse en Noordafrikaanse huishoudens) om te verhuizen naar een grotere woning zal zowel in de nieuwbouw als in het beheer van de woningvoorraad (vrijmaken grotere woningen) aandacht moeten worden besteed. In het voorjaar van 1989 is door de gemeente een koopwoningenmanifestatie gehouden (dit initiatief is in de jaren daarna overgenomen door de particuliere sector). Het door de Bouw- en Woningdienst Amsterdam en de Gemeentelijke Dienst Herhuisvesting naar aanleiding van de manifestatie samengestelde rapport, getiteld: Kijkers en kopers in de Zuiderkerk, toont aan dat er een aanzienlijke belangstelling bestaat voor koopappartementen in de stad. De mate van belangstelling voor de diverse projecten wordt sterk be‹nvloed door de woninggrootte, de prijs/kwaliteitverhouding en de locatie. Verreweg de meeste inschrijvers waren een- en tweepersoonshuishoudens (87%), meestal in de leeftijdsgroep tot 40 jaar. Meer dan de helft van de inschrijvers heeft een inkomen tussen modaal en tweemaal modaal. Duidelijk werd echter ook dat er wat het kamertal betreft een behoorlijke discrepantie bestaat tussen vraag en aanbod. De vraag is overwegend gericht op drie- en vierkamerwoningen, terwijl het aanbod naar verhouding veel meer tweekamerwoningen bevat en minder vierkamerwoningen. Geconstateerd werd tevens dat er naast de vraag naar koopappartementen ook een duidelijke vraag bestaat naar andere soorten woningen, zoals duurdere huurwoningen. Een grote woningproduktie is noodzakelijk om te voldoen aan de grote woningbehoefte in Amsterdam en om voldoende marge te cre‰ren voor nieuw beleid. Het biedt de mogelijkheid om de samenstelling van de woningvoorraad meer te differenti‰ren. Daarmee kan worden tegemoet gekomen aan de eisen die onder andere de arbeidsmarkt stelt en kan de explosief stijgende pendel worden beteugeld. Tevens kan hiermee Amsterdam als toplocatie worden ondersteund. Een van de hoofdconclusies van de Stuurgroep Amsterdam Financieel Centrum is dat het in Amsterdam ontbreekt aan dure huurwoningen voor de huisvesting van de top van de internationale financi‰le wereld. Aandachtsgroepen De ontwikkeling dat ouderen steeds langer in hun eigen woning en woonomgeving willen blijven wonen, stelt nieuwe eisen aan de kwaliteit en kwantiteit van de voor ouderen geschikte woningvoorraad. Tevens stelt dit eisen aan de situering van de woningen (zoals de nabijheid van voorzieningen) en aan de woonomgeving. Een aantal criteria bepaalt, of een woning voor ouderen is geschikt: Ä de woning heeft een minimale oppervlakte van 32 m2 en maximaal drie kamers; Ä de woning is gelegen op de begane grond of eerste verdieping en, indien hoger per lift bereikbaar; Ä er is een douche aanwezig. Op basis van deze criteria zijn er circa 55.000 voor ouderen geschikte woningen in Amsterdam. Wordt er echter ook rekening gehouden met woon- en bouwtechnische kwaliteit, de huurhoogte en de afstand tot voorzieningen in de woonomgeving, dan ligt dit aantal beduidend lager. Geschat kan worden dat er een tekort aan voor ouderen geschikte woningen bestaat van minimaal 17.000. Daarnaast blijft het van belang dat rekening wordt gehouden met de behoeften en eisen van groepen, zoals lichamelijk gehandicapten, geestelijk gehandicapten, dak- en thuislozen en asielzoekers (zie ook õIV.3.5). IV.1.5. Nieuwbouwbehoefte De Nota Woningbehoefte en Bouwmogelijkheden Amsterdam 1987Ä2000 levert een volledig beeld van de nieuwbouwbehoefte in Amsterdam. De totale nieuwbouwbehoefte wordt bepaald door het bestaande woningtekort, de daling van de gemiddelde woningbezetting, de toename van de bevolking en de vervangingsbehoefte (zie tabel 4.18). Tabel 4.18. Overzicht nieuwbouwbehoefte, 1987Ä2000 (zie papieren versie) Inmiddels is gebleken dat de behoefte aan nieuwbouwwoningen sindsdien is toegenomen als gevolg van demografische ontwikkelingen, zoals een verdere verlaging van de gemiddelde woningbezetting en een verder toenemende bevolking, dit laatste onder meer als gevolg van een positief migratiesaldo met het buitenland. Ook de recent beschikbaar gekomen eerste resultaten van het Woningbehoefte-onderzoek 1989/1990 tonen aan dat het woningtekort sindsdien sterk is gestegen. Om aan de woningbehoefte tegemoet te komen wordt in de Nota Bouwen en Wonen van het provinciaal bestuur van Noord-Holland (1990) en in de Tripartiete Werkgroep Verstedelijking Stadsgewest Amsterdam (waarin het rijk, de provincie en de gemeente zijn vertegenwoordigd) dan ook gesteld dat in Amsterdam taakstellend 7000 woningen per jaar moeten worden gebouwd. Daarboven bestaat een aan Amsterdam toegerekende behoefte van 1250 woningen per jaar, waarvoor in Almere ruimte moet worden gevonden. Op grond van de blijvend hoge behoefte en gezien het feit dat in de afgelopen jaren de nieuwbouwproduktie lager was dan volgens de ramingen nodig is (zie grafiek 4.9), heeft Amsterdam zich tot taak gesteld in de periode 1990Ä2000 een nieuwbouwproduktie van 7000 woningen per jaar realiseren: 4500 woningen op nieuwe locaties en 2500 woningen ten behoeve van vervangende nieuwbouw (stadsvernieuwing). Deze taakstelling van 7000 woningen per jaar ging tot voor kort uit van: Ä een gesubsidieerd contingent van ten minste 6000 woningen per jaar en voldoende belangstelling en geschikte locaties om daarnaast 1000 woningen zonder overheidssubsidie te kunnen bouwen; Ä ontwikkeling van de in genoemde studies aangegeven locaties; Ä een vervangingsproduktie die, van minder dan 2000 in de afgelopen jaren, via 2000 zou oplopen tot 2500 woningen per jaar. Recentelijk zijn echter belangrijke wijzigingen opgetreden in de toekenning van contingenten door de rijksoverheid. De komende jaren kan naar verwachting worden gerekend op een gesubsidieerd contingent van maximaal 4500 woningen. Dit betekent dat Amsterdam een aanzienlijk groter aandeel van de woningproduktie in de vrije sector moet realiseren, wil de taakstelling kunnen worden gehaald. Dat vereist dat de doorstroming voldoende rendement oplevert om aan de totale huisvestingsbehoefte van lagere inkomensgroepen te kunnen voldoen. Een afstemming van de verwachte toedeling van financi‰le middelen en contingenten door het rijk op de verdeling van de woningbouwprogramma's over de financieringscategorie‰n zou er thans toe leiden dat 70% van de nieuwbouwproduktie in de (al dan niet gesubsidieerde) marktsector (premiekoop, vrije sector met eenmalige bijdrage en vrije sector) dient te worden gerealiseerd. In een onderzoeksrapport van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer wordt het, op grond van schattingen van makelaars, mogelijk geacht in Amsterdam per jaar 2700 woningen in de licht- en ongesubsidieerde sector af te zetten (1850 eengezinshuizen en 850 appartementen). In het in 1991 verschenen Plan voor de woningbouw in de jaren negentig, getiteld: Kiezen voor kwaliteit, is aangegeven dat voor de korte termijn een woningproduktie van 7000 woningen per jaar niet haalbaar is, onder meer vanwege de wijzigingen in de te verwachten contingenten en vanwege de terugloop van de produktie in de vervangende nieuwbouw. Voor de periode 1992Ä1994 wordt in dit plan uitgegaan van een nieuwbouwproduktie van 5500 woningen per jaar: 1000 ten behoeve van vervangende nieuwbouw en 4500 op nieuwe locaties. De verwachting is echter dat in de toekomst de vervangende nieuwbouw weer een stijgende tendens gaat vertonen, zeker nu de subsidies voor woningverbetering sterk zijn beperkt. Een van de aanbevelingen in genoemde Nota Kiezen voor kwaliteit was het instellen van een projectgroep Marktsector. Taak van deze projectgroep, die eind 1991 daadwerkelijk is ingesteld, is het bevorderen van de woningbouw in de marktsector. De Projectgroep Marktsector dient als loket voor de stadsdelen en voor opdrachtgevers/investeerders, zij sluit arrangementen en contracten af met opdrachtgevers/investeerders en maakt prijsafspraken over woningbouwprojecten. Tevens maakt zij een inventarisatie van belemmeringen die de woningproduktie in de marktsector in de weg staan. In dit kader is door de Dienst Ruimtelijke Ordening, het Gemeentelijk Grondbedrijf en de Bouw- en Woningdienst Amsterdam een eerste onderzoek verricht naar markttechnische mogelijkheden van een aantal beschikbare locaties. Een sterke opvoering van de nieuwbouwproduktie in de vrije sector is geen doel op zichzelf, maar zal in relatie dienen te staan met de samenstelling van de woningbehoefte van Amsterdam en omliggende regio. Ook de effecten voor de doorstroming en de gevolgen voor de ruimtelijke segmentering, ook in regionaal verband, zijn hierbij onderwerpen van onderzoek. Gelet op de specifieke samenstelling van de Amsterdamse woningbehoefte zal Amsterdam er bij de rijksoverheid op aandringen de toe te delen contingenten in de sociale sector te verhogen. IV.1.6. Woningbouwmogelijkheden In 1989 is een onderzoek uitgevoerd naar woningbouwmogelijkheden, met als doel om te bezien, of dit aantal te bouwen woningen, 70.000 in tien jaar, haalbaar is (Studie naar extra woningbouwlocaties in Amsterdam, 1989). Om een aanvulling te vinden op hetgeen al gepland was, zijn ruim 100 locaties gewogen aan de hand van de volgende criteria: Ä hoe scoort de locatie vanuit planologisch-stedebouwkundig opzicht (relatie met de stedelijke structuur, ontsluiting, bereikbaarheid), en Ä hoe scoort de locatie indien de technische uitvoerbaarheid wordt beschouwd (milieu-aspecten als geluid en bodem, zijn er grootscheepse verplaatsingen van huidige functies nodig enz.). Het onderzoek toont aan dat er in principe ruimte is om 7000 woningen per jaar te bouwen. De taakstelling wordt gerealiseerd door uitvoering van locaties waarvoor de planvorming al is gestart en van locaties die op basis van de genoemde studie in principe voor woningbouw zijn aangewezen. De totale voorraad locaties is zeer divers van aard en biedt daardoor uitstekende mogelijkheden om gedifferentieerd te bouwen. Het betreft terreinen waarvan de huidige bestemming verdwijnt [bij voorbeeld de rioolwaterzuiveringsinrichting (RI)-West], uitbreidingen aan de rand van de stad (Osdorperbinnenpolder-noord, eiland Zeeburg), vrij te maken sportvelden door het gebruik van het sportveldenareaal in Amsterdam te optimaliseren (bij voorbeeld sportpark De Aker, middengebied Noord). Uiteraard zijn er bij veel locaties nog heel wat problemen op te lossen, met name problemen met betrekking tot geluidshinder en bodemverontreiniging. Voor een deel van de in de jaren negentig uit te voeren woningbouw waren de plannen al in voorbereiding. Ook wordt er rekening mee gehouden dat Amsterdam in de tweede helft van de jaren negentig start met de aanleg van een nieuwe woonwijk in het IJ-meer. De stadsvernieuwing zal voorlopig een aanzienlijk deel van het woningbouwprogramma blijven omvatten. Voor de volgende grote woningbouwlocaties (meer dan 1000 woningen), die al in het Structuurplan 1985 waren opgenomen, zijn en worden de plannen ontwikkeld en wordt in de periode 1990Ä1995 de uitvoering gestart, dan wel afgerond: Ä het oostelijk havengebied met in de eindfase circa 8500 woningen; Ä Kadoelen/Oostzanerwerf, 2500 woningen; Ä RI-West 1200 woningen; Ä voormalig tuinbouwgebied Sloten, 5300 woningen; Ä Olympisch-Stadionterrein, 1400 woningen. Het bebouwen van een groot aantal kleinere locaties (minder dan 1000 woningen) in verschillende delen van de stad draagt in belangrijke mate bij aan de woningbouwtaakstelling. Voor de volgende grote (meer dan 1000 woningen) woningbouwlocaties, die na 1995 bepalend worden voor het handhaven van het produktieniveau op minimaal 7000 woningen per jaar worden de komende jaren het financi‰le en technische haalbaarheidsonderzoek, alsmede de planologische, juridisch-procedurele en maatschappelijke voorbereidingen gecontinueerd dan wel ter hand genomen: Ä eiland Zeeburg; Ä Nieuw-Oost; Ä Middelveldsche Akerpolder, tweede fase (MAP II), in samenhang met sportpark De Aker en het zuidoostelijke deel van de Lutkemeerpolder; Ä Osdorperbinnenpolder-noord. Voor een aantal locaties betekent woningbouw ter plekke een herbestemming op de Plankaart, in aanvulling op het Structuurplan 1985. Voor locaties in de huidige stadsdelen wordt door middel van dit Structuurplan de mogelijkheid geboden, deze locaties voor woningbouw te bestemmen. Teneinde de woningbouwtaakstelling te realiseren, wordt prioriteit gegeven aan uitwerking van locaties die in de komende jaren het woningbouwprogramma veilig kunnen stellen. Hierbij zal met name ook aandacht zijn voor locaties voor duurdere huur- en koopwoningen. Gezien het toenemend belang van de marktsector zal deze sector in een zo vroegtijdig stadium bij de planvorming worden betrokken. Het volkshuisvestingsbeleid is erop gericht dat alle woonmilieus en woonbuurten toegankelijk moeten zijn voor alle inkomensgroepen. Dat betekent een gevarieerd aanbod aan huur- en prijsklassen per woonmilieugebied, met enerzijds ten minste 20% woningen in de sociale huursector in de uitbreidingsgebieden aan de rand van de stad en anderzijds ten minste 20% koopwoningen en duurdere huurwoningen in de stadsvernieuwingsgebieden. IV.1.7. Woningbouwprogramma per stadsdeel: streefverdeling Om de stedelijke taakstelling van 7000 woningen per jaar te realiseren, is op grond van drie bronnen (Notitie Stand van zaken en Actieprogramma woningbouwmogelijkheden in Amsterdam, 1988; Studie naar extra woningbouwmogelijkheden in Amsterdam, 1989; gegevens CSV, 1989) een streefverdeling opgesteld van het aantal te bouwen woningen in de periode 1990Ä1994 naar stadsdeel. In deze streefverdeling zijn marges aangebracht. De variant met het maximale aandeel sociale huursector is rechtstreeks afgeleid van de streefverdeling voor de gesubsidieerde nieuwbouw uit het Volkshuisvestingsplan 1989Ä1993. De variant met minder sociale huursector en meer marktsector biedt de ruimte om, als de contingenten gesubsidieerde woningen anders uitvallen dan volgens het Volkshuisvestingsplan verwacht, toch de woningbouwtaakstelling te kunnen realiseren. De streefverdeling, welke geldt als een gemiddelde voor de genoemde vijfjaarsperiode, is per stadsdeel nader uitgewerkt in de Volkshuisvestingsrapportage 1990 en aangepast in 1991 (zie tabel 4.19). Tabel 4.19. Streefverdeling woningbouwprogramma naar stadsdeel, 1990Ä1994 (aangepast) (zie papieren versie) IV.2. Economie en werkgelegenheid IV.2.1. Inleiding Het is de afgelopen jaren in Amsterdam goed gegaan met de economie. Handel, transport, distributie, financi‰le sector en zakelijke dienstverlening vertoonden een duidelijk positief beeld. Nieuwe bedrijven dienen zich in een respectabel aantal aan, vooral vanuit het buitenland. Het internationaal profiel wordt sterker, de stad internationaliseert zich. De versterking van de Amsterdamse economie is sinds het begin van de jaren tachtig waar te nemen. Het aandeel verlieslijdende bedrijven neemt af, de omzet groeit, de bedrijfsinvesteringen nemen toe en na 1986 groeit ook de werkgelegenheid aanzienlijk. In vergelijking met de andere grote steden in Nederland valt vooral het internationale karakter van de Amsterdamse economie op: in Amsterdam zijn 43 hoofdkantoren van grote ondernemingen gehuisvest, tegenover 23 in Rotterdam, 11 in Den Haag, 14 in Utrecht (Economische Statistische Berichten, 9 augustus 1989); 14% van de Amsterdamse bedrijven kan als internationaal (dat wil zeggen dat meer dan de helft van de omzet naar het buitenland gaat) worden gekenschetst, van de inkoop wordt meer dan de helft in het buitenland verricht (gegevens Kamer van Koophandel en Fabrieken). Vooral de laatste jaren is de internationalisering in een stroomversnelling geraakt: ongeveer 30% van de in Amsterdam gevestigde Europese hoofdkantoren dateert van de laatste drie jaar (bron: KPMG Klynveld, vooral een groei bij het aantal Japanse ondernemingen) en een aantal internationale instellingen heeft de afgelopen jaren een (hoofd)kantoor in Amsterdam geopend (AMSCO, het Wereld Grondstoffen Fonds, het derde-wereldpersbureau IPS, Greenpeace). De omvangrijke investeringen die zich sinds enige jaren binnen de agglomeratie voltrekken, vormen een blijk van het herstelde vertrouwen in het stedelijk economisch klimaat en resulteren in een versterking van het grootstedelijk Amsterdamse produktiemilieu. In samenhang met de groeipoolfunctie van Schiphol is er een duidelijke vraag naar nieuwe, kwalitatief goede, vestigingsmogelijkheden in de nabijheid van de luchthaven. Amsterdam heeft hiervan in behoorlijke mate kunnen profiteren. In de periode v¢¢r 1985 was de ontwikkeling van de Amsterdamse economie veel ongunstiger. In 1963 telde Amsterdam nog 9% van de Nederlandse werkgelegenheid, in 1985 is dit gedaald tot 6,5%. Eveneens is het aandeel in het nationale produkt in deze periode afgenomen. De laatste jaren is er een langzame daling van het aantal werklozen; de oververtegenwoordiging van laag-opgeleiden en allochtonen in deze groep blijft. IV.2.2. Werkgelegenheid IV.2.2.1. Amsterdam De groei van de werkgelegenheid in Amsterdam zal zich ongeveer in een gelijk tempo voltrekken als de groei van de beroepsbevolking. De daling van de stedelijke werkgelegenheid (tussen 1973 en 1985 met 65.000 arbeidsplaatsen) is na 1985 omgeslagen in een gematigde groei (1985Ä1991 met ongeveer 30.000 arbeidsplaatsen). Deze groei zal in het komende decennium kunnen aanhouden als aan een aantal voorwaarden wordt voldaan: Ä behoud van bedrijfsruimte in de oudere stadsdelen; Ä herstructurering van oude bedrijfsterreinen; Ä (verdere) ontwikkeling van de Westpoort, nevencentrum Sloterdijk en de IJ-oever; Ä stijging van de bevolkingsomvang, tot bijna 750.000 inwoners in het jaar 2000 (bij een taakstellende nieuwbouw van 7000 woningen per jaar in de periode tot 2000); Ä vermindering van de knelpunten op de arbeidsmarkt; Ä verbetering van de verkeersinfrastructuur rondom en in de stad; Ä aanbod van goede kantoorlocaties. Verdelen we de totale werkgelegenheid over vier grote economische sectoren (industrie, bouw, tertiair en kwartair), dan blijkt de daling ongelijk gespreid te zijn. Vooral in de tertiaire sector (commerci‰le diensten) is de teruggang veel sterker dan bij de kwartaire sector (overheid, gezondheidszorg, onderwijs en andere maatschappelijke dienstverlening). Bij de industrie is het aandeel in de nationale werkgelegenheid zelfs gehalveerd. Bij de tertiaire sector (handel, horeca, vervoer, communicatie, banken, verzekeringen en overige zakelijke diensten) is sprake geweest van een "inhaalbeweging" door overig Nederland en vertrek van veel bedrijven uit Amsterdam. De daling van de bevolking in Amsterdam met ongeveer 150.000 personen heeft hierbij een rol gespeeld. Na 1985 is er een behoorlijke groei van het aantal arbeidsplaatsen in de Amsterdamse dienstverlening, van ruim 250.000 in 1985 tot 285.000 in 1991. In Amsterdam is tot 1985 sprake geweest van een afbrokkeling van de werkgelegenheid in de industrie en de bouwnijverheid. Vrijwel de gehele scheepsbouw en de automobielassemblage zijn verloren gegaan, de werkgelegenheid in onder meer textiel-, de metaal- en voedingsmiddelenindustrie is sterk teruggelopen. Binnen de industri‰le sector heeft zich een sterke produktiviteitsstijging voorgedaan. Door automatisering zijn tevens veel (routinematige) administratieve werkzaamheden verdwenen. Door deze uitstoot van arbeidsplaatsen en de veranderingen in de inhoud van het werk en de vereiste kwalificaties in de industrie ‚n in de dienstensector is er sprake geweest van een sterke groei van het aantal met name laag opgeleide werklozen. Na 1985 is er een lichte stijging van de werkgelegenheid in de Amsterdamse industrie. Voor de periode tot 2000 wordt op basis van het economisch herstel in Amsterdam taakstellend gestreefd naar een gemiddelde groei van het totaal aantal arbeidsplaatsen met ruim 1,5% per jaar van 338.000 arbeidsplaatsen in 1991 naar circa 400.000 (gunstige variant in het Programma voor de Ruimtelijke Vernieuwing) in 2000. In het in 1981 uitgebrachte Structuurplan, deel C (werken in Amsterdam) en het Structuurplan Amsterdam 1985 (de stad centraal) werd nog voor 2000 een totaal van 317.000 arbeidsplaatsen voorzien. Deel C ging uit van een voortdurende daling van de Amsterdamse bevolking tot 600.000 in 2000 en ging uit van een door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid veronderstelde groei van de werkgelegenheid in de periode 1985Ä2000 die veel lager is dan wat het Centraal Planbureau voorziet in de middenvariant van "de Nederlandse economie op langere termijn" (1985). De bevolkingsprojectie " taakstellende variant" geeft nu een verwachte groei weer tot ongeveer 750.000 inwoners in 2000. De taakstelling voor 2000 en 2010 is verhoogd ten opzichte van eerdere prognoses, enerzijds vanwege de gunstige ontwikkeling die zich in de jaren 1985-1991 heeft voorgedaan, anderzijds omdat de verwachtingen voor de ingebruikname van nieuwe kantoren en bedrijfsterreinen een voortgaande groei op een vrij hoog niveau impliceren. Deze groei met 18% komt ongeveer overeen met de groei die voor heel Nederland verondersteld wordt in de Vinex (deel I, blz. 26). De groei van de beroepsbevolking in Amsterdam (zie õIV.2.3) is in deze periode ook 18%. Op deze manier wordt aan de doelstelling van het Structuurplan om de werkgelegenheid sneller te laten groeien dan de beroepsbevolking net niet voldaan (zie grafiek 4.14 en grafiek 4.16). Grafiek 4.14. Ontwikkeling werkgelegenheid Amsterdam (werkweek > 15 uur) (zie papieren versie) De hogere taakstelling is nog niet doorgerekend op de consequenties voor het verkeer in de stad, de vergroting van het draagvlak voor bij voorbeeld nieuwe openbaar-vervoerlijnen is niet ingeschat. In de periodes 1963Ä1991Ä2000 zijn duidelijke verschuivingen te zien binnen de verschillende bedrijfssectoren. In de dienstensector neemt de werkgelegenheid toe, in de industrie blijft, na een forse daling in de periode 1963Ä1985, het aantal arbeidsplaatsen ongeveer constant (zie tabel 4.20 en grafiek 4.15). Tabel 4.20. Werkgelegenheid in Amsterdam (x 1000 arbeidsplaatsen, van minimaal 15 uur per week) (zie papieren versie) Grafiek 4.15. Ontwikkeling werkgelegenheid Amsterdam 1973Ä1991 en de voorlopige werkgelegenheidsprojectie voor 2000 en 2010 (zie papieren versie) Naar verwachting zal zich in Amsterdam de komende jaren een aanzienlijke groei van de werkgelegenheid voltrekken. Het accent zal daarbij liggen op een groei van de kantoorwerkgelegenheid en de consumentverzorgende diensten (detailhandel, horeca, maatschappelijke diensten). IV.2.2.2. De stadsdelen Het proces van decentralisatie van werkgelegenheid dat zich binnen de agglomeratie Amsterdam al enige decennia voltrekt, heeft in samenhang met de ontwikkelingen op de regionale woningmarkt geleid tot een aanzienlijke toename van het gebruik van de auto in het woon-werkverkeer. Dit heeft negatieve effecten op de toegankelijkheid van de nevencentra en werkgebieden. De groei van de automobiliteit is het sterkst tot uitdrukking gekomen aan de rand van de agglomeratie. Het openbaar vervoer is vooralsnog niet in staat om in de periferie voldoende te kunnen concurreren met de auto. Dit geldt voor bedrijfsterreinen in nog sterkere mate dan voor concentraties van kantoorwerkgelegenheid. De bedrijfsterreinen zullen voor het woon-werkverkeer echter ook met de verbetering van het openbaar vervoer in sterke mate aangewezen blijven op het gebruik van de auto. Verwacht wordt dat de groei van het autoverkeer zich zal voortzetten en nieuwe knelpunten in het wegennet ontstaan, vooral in de verkeersafwikkeling aan de zuidkant van de agglomeratie; daarom is uitbreiding van het stedelijk en regionale openbaar vervoer van belang: de Amstelveenlijn (1990), een stedelijke openbaar-vervoerverbinding over de Ringspoorbaan tussen Sloterdijk en Zuidoost (1997), de spoorverbinding RAI-Weesp (1993), op langere termijn de Zuidtangent en de Noord-Zuidlijn. De bereikbaarheid van de nevencentra per openbaar vervoer zal met name vanuit de regio sterk kunnen verbeteren als gevolg van de nieuwe ontsluiting vanuit verschillende richtingen. Tabel 4.21. Werkgelegenheid per stadsdeel (x 1000 arbeidsplaatsen van minimaal 15 uur per week) (zie papieren versie) In tabel 4.21 is een schatting van de zogenoemde niet-getelde sector opgenomen; dit aantal is geschat op basis van vergelijking van cijfers uit het Amsterdamse bedrijfsregister (ARRA) en gecorrigeerde cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (SWP). Deze vergelijking leert dat het CBS-totaal voor de Amsterdamse werkgelegenheid ongeveer 10.000 arbeidsplaatsen hoger ligt dan het ARRA-totaal. Voor dienstverlening die niet zwaar steunt op een frequente aan- en afvoer van goederen, blijft de binnenstad een zeer gunstige vestigingsplaats. De positie van de binnenstad als economisch en cultureel centrum wordt versterkt. Hier staat het behoud van het veelzijdige citykarakter voorop. Vastgesteld moet worden dat veel bedrijven en kantoren die goed in de binnenstad zouden passen, zich elders vestigen. Alleen als een bepaalde omvang behouden blijft, kunnen de verschillende city-functies elkaar voldoende ondersteunen om de agglomeratievoordelen te behouden; daarom zullen de nog ruimschoots aanwezige mogelijkheden worden benut om de op de city geori‰nteerde functies te behouden, herstellen en vernieuwen. Dit is voor de stedelijke overheid een reden om haar grote publiektrekkende kantoren in de binnenstad te houden of te vestigen. Om dit mogelijk te maken, is herstructurering van de IJ-oever, vooral nabij het Centraal Station, van essentieel belang. De stad wordt hier vernieuwd met als doel de bereikbaarheid van het stadscentrum te verbeteren en aanbod te cre‰ren van nieuwe grootschalige vestigingsmogelijkheden voor centraal stedelijke functies nabij het stadscentrum. In de Nota van Uitgangspunten Amsterdam naar het IJ (mei 1991) worden de plannen uiteengezet om onder meer kantoren aan de zuidelijke IJ-oever te bouwen, waar uiteindelijk ongeveer 15.000 mensen hun werkplek kunnen vinden. IV.2.2.3. Werkgelegenheid en moderne technologie De invloed van de telematica, het gebruik van telecommunicatie en informatietechnologie, op de ruimtelijke verdeling van wonen en werken over de stad is moeilijk aan te geven. Mondiaal gezien leiden de ontwikkelingen op het gebied van de informatica tot concentratie van activiteiten in een beperkt aantal grootstedelijke gebieden, met een hoog niveau van voorzieningen en een aantrekkelijk verblijfsklimaat. De mogelijkheden om werk in kleinere eenheden op te splitsen, met name waar het de kantoor-werkgelegenheid betreft, worden vergroot. Momenteel wordt ook bij de gemeente Amsterdam bestudeerd, of een experiment met telewerken kan worden gestart. Meer in het algemeen wordt het belang van toepassingen van de informatietechnologie in de moderne samenleving steeds groter. Bij handel en distributie wordt duidelijk (naast de rol van de infrastructuur van wegen, water en rail) het belang van een goede en geavanceerde telecommunicatie-infrastructuur ingezien. De hinder door industri‰le bedrijvigheid wordt minder door toepassingen van informatietechnologie, met geluidsarmere machines in de grafische sector bij voorbeeld. Voor de werkgelegenheid in bedrijven, winkels, scholen, kantoren en culturele instellingen wordt de computer een steeds belangrijker hulp- en produktiemiddel. De ruimtebehoefte verandert, computers communiceren binnen gebouwen en over grotere afstand via het telefoonnet, administratieve taken worden grotendeels geautomatiseerd en hele bedrijfstakken worden voor hun produktie geheel afhankelijk van computersystemen en telecommunicatie (banken, verzekeringen, reisbureaus, groothandel en effectenbeurzen). Een specifieke toepassing als het fax-apparaat is inmiddels geheel ingeburgerd bij het (Amsterdamse) bedrijfsleven. Sinds 1984 wordt er in samenwerking tussen de gemeente Amsterdam, het bedrijfsleven, de PTT en wetenschappelijke en maatschappelijke instellingen een actief stimuleringsbeleid op het gebied van informatica en geavanceerde telecommunicatie gevoerd. Hiervoor is de Amsterdamse Raad voor Informatietechnologie en Telecommunicatie (ARIT) opgericht. Naarmate van het telecommunicatienet meer gebruik wordt gemaakt om computers te koppelen en bedrijven voor hun informatievoorziening meer gebruik maken van zulke netwerken, zal de keuzevrijheid zich vergroten bij de bepaling waar welke activiteiten worden verricht. Dit kan leiden tot meer thuiswerk, meer werk in kleine kantoren, maar ook tot sterke concentratie op plekken die algemeen in trek zijn. IV.2.3. Beroepsbevolking De beroepsbevolking in Amsterdam zal de komende tien jaar flink toenemen. Onder de beroepsbevolking wordt, naar internationale definitie, verstaan alle personen woonachtig in Amsterdam die betaalde beroepsarbeid verrichten of willen verrichten. Werklozen worden dus meegeteld, waarbij als criterium geldt dat de getelde personen "beschikbaar" zijn voor de arbeidsmarkt, dat wil zeggen binnen twee weken met een baan kunnen beginnen. Zwartwerkers horen er niet bij, voor zover zij niet opgeven betaalde beroepsarbeid verrichten of tot de werklozen worden gerekend. Regelmatig worden analyses verricht en prognoses opgesteld van de ontwikkeling van de beroepsbevolking in Nederland. Steeds weer blijkt dat, als percentage van de totale bevolking per leeftijdsklasse, de mannelijke beroepsbevolking ongeveer gelijk blijft en de vrouwelijke beroepsbevolking voortdurend toeneemt (zie tabel 4.22 en grafiek 4.16). In Amsterdam is dit deelnemingspercentage (dnp) voor vrouwen hoger dan in Nederland. Wij nemen aan dat ook in Amsterdam het dnp zal blijven stijgen (nog steeds is de participatie van vrouwen, in Nederland en in Amsterdam, aanzienlijk lager dan in vele andere Europese landen), zij het in een lager tempo dan het Nederlandse dnp. In Nederland ligt de participatie van vrouwen in het arbeidsproces ongeveer 20 procentpunten onder het niveau van Denemarken en Zweden. Het is onmogelijk te zeggen, of deze Scandinavische verhoudingen in Nederland zullen worden bereikt. Wel is duidelijk dat een voortgaande stijging van de participatie een verhoging van de werkgelegenheid zal veroorzaken: de vraag naar consumentverzorgende diensten zal toenemen, de behoefte aan kinderopvang, restaurants, schoonmaakdiensten enz. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft in het rapport, getiteld: Een werkend perspectief, uiteengezet dat ten eerste een groeiende arbeidsparticipatie zeer wenselijk is en ten tweede hoe extra groei (boven de "trend") beleidsmatig kan worden ondersteund. IV.2.4. Werkloosheid IV.2.4.1. Statistische gegevens In mei 1991 stonden bij het Arbeidsbureau Amsterdam (gemeenten Amsterdam, Amstelveen, Ouder-Amstel en Diemen) bijna 70.000 werklozen geregistreerd, waarvan ongeveer de helft langer dan ‚‚n jaar. Een dergelijke kwantitatieve benadering van de werkloosheid is tamelijk problematisch, omdat herhaald onderzoek heeft uitgewezen dat de gegevens van de arbeidsbureaus zeer onbetrouwbaar zijn: in 1987 was 36% van het Amsterdamse en 41% van het Nederlandse bestand vervuild. Na correctie komt Amsterdam op een aantal werklozen, die beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt, van 45.000 … 50.000 in 1991. Gegevens uit de enquˆte beroepsbevolking (EBB) van het CBS komen op een totaal aantal werklozen van 51.000 in de gemeente Amsterdam (15% van de beroepsbevolking), tegenover een totaal van 640.000 in geheel Nederland (9% van de beroepsbevolking) (zie tabel 4.23 en grafiek 4.17). Het Amsterdamse percentage ligt dus beduidend boven het landelijke gemiddelde. Vergelijking met andere grote steden laat zien dat Amsterdam ongeveer op het gemiddelde scoort; in de hierna volgende tabel zijn twee begrippen gebruikt: de niet-werkzame beroepsbevolking en de "geregistreerde" werkloosheid. Tabel 4.22. Beroepsbevolking in Amsterdam (x 1000) (zie papieren versie) Grafiek 4.16. Beroepsbevolking Amsterdam (zie papieren versie) In bepaalde opzichten wordt de werkloosheid onderschat: in de WAO/AAW (ruim 50.000 personen in Amsterdam in 1991) zit een behoorlijk deel " verborgen" werkloosheid. Veel vrouwen willen graag werken, maar schrijven zich niet in bij het arbeidsbureau. Bovendien zijn de offici‰le CBS-gegevens vaak te laag, omdat de relatief hogere werkloosheid onder allochtonen niet goed is meegenomen. De werkelijke werkloosheid in Amsterdam zou best op circa 80.000 of 90.000 personen kunnen liggen. Het effect van de "zwarte" of "informele" sector op de stedelijke economie en de werkloosheid is moeilijk traceerbaar. Onderzoek heeft aangetoond dat relatief vaker personen die al een baan hebben actief zijn in het informele circuit. In het begin van de jaren tachtig lag het werkloosheidspercentage in Amsterdam nog op het niveau van het landelijk gemiddelde (circa 5%). Na 1984 heeft landelijk een daling van de werkloosheid plaatsgevonden, die zich tot op heden langzaam, maar toch duidelijk heeft voortgezet. In Amsterdam treedt dit herstel pas twee jaar later op, in een laag tempo. Wat betreft de verdeling van de werkloosheid over de stadsdelen zijn de beschikbare gegevens erg onbetrouwbaar. Bij het Arbeidsbureau zal de bestandsvervuiling per stadsdeel behoorlijk uiteen lopen. Op basis van steekproefonderzoek gedurende 1990 en 1991 (de zogenoemde mini-akt) is in tabel 4.24 opgesteld. Relatief hoge werkloosheid vinden we in de stadsdelen Westerpark, Oost, De Pijp en Zuidoost. In deze buurten zal ook een hoger aandeel aangetroffen worden van die groepen die een zwakke positie hebben op de arbeidsmarkt. Tabel 4.23. Werkloosheid in de grote steden en in Nederland (x 1000 en als percentage van de beroepsbevolking) (zie papieren versie) Grafiek 4.17. Geregistreerde werkloosheid in de grote steden en Nederland (zie papieren versie) IV.2.4.2. Werkloosheidsbestrijding Het Structuurplan is geen geschikt instrument om de werkloosheid in Amsterdam terug te dringen. De beste manier om ervoor te zorgen dat werklozen weer deel kunnen nemen aan ontwikkelingen in een stad is het scheppen van werkgelegenheid. Een Structuurplan kan echter geen werk maken, maar kan wel voorwaarden scheppen voor een groei van het aantal arbeidsplaatsen. Tabel 4.24. Werkloosheidspercentage per stadsdeel medio 1990 (zie papieren versie) De werkgelegenheid in Amsterdam en omgeving zal de komende 20 jaar behoorlijk kunnen groeien. De groei biedt niet alleen mogelijkheden voor mensen met een hoge scholing. Lager-geschoolden, die oververtegenwoordigd zijn onder de groep werklozen, krijgen ook nieuwe kansen, met name door groei van activiteiten in de dienstverlening en de groei van de werkgelegenheid op Schiphol. Door groei van de werkgelegenheid zal de werkloosheid niet vanzelf verdwijnen. Uit onderzoek blijkt dat de kansen op werk ongelijk verdeeld zijn en dat grote problemen bestaan bij de werving van personeel. Een decentrale aanpak van de werkloosheid is onontbeerlijk. Of de gemeenten de instrumenten zullen krijgen, die noodzakelijk zijn voor een dergelijke decentrale aanpak, is zeer de vraag. De middelen en inspanningen voor de ruimtelijke vernieuwing worden grotendeels door de overheid geleverd, de economische vernieuwing wordt gedragen door de marktsector. Het is echter noodzakelijk dat in de steden een sociale vernieuwing gestalte krijgt, die effectief het niveau van de structurele werkloosheid verlaagt. De rol van de gemeentelijke overheid bij de terugdringing van de werkloosheid ligt op vele terreinen. Naast de inspanningen om door een goed aanbod van locaties en de uitbouw van de infrastructuur de groei van de werkgelegenheid te stimuleren kunnen de volgende instrumenten genoemd worden: Ä de positie van de gemeente in het Regionale Bestuur voor de Arbeidsvoorziening (de tripartisering van het bestuur van de arbeidsbureaus): hier kunnen plannen voor de aanpak van knelpunten op de arbeidsmarkt worden ingebracht, bij voorbeeld voor scholing en bemiddeling van langdurig werkloze jongeren, en worden afgestemd tussen particuliere werkgevers en gemeentelijke overheid; Ä samenwerking tussen het Arbeidsbureau en de Gemeentelijke Sociale Dienst; Ä oprichting van arbeidspools voor langdurig werklozen; Ä het woningbouwbeleid: door de bouw van meer dure woningen worden de discrepanties op de arbeidsmarkt verminderd. In de stadsdelen kan het woningbouwprogramma beter worden afgestemd op de wensen van (woningzoekenden bij) het plaatselijke bedrijfsleven; Ä mede in het kader van de sociale vernieuwing verruiming van werkgelegenheid in de kwartaire sector (stadswacht, stadsreiniging, onderwijs, ziekenhuizen); Ä arbeidstijdverkorting: waar mogelijk, dient de gemeente een verdergaande arbeidstijdverkorting en groei van het aantal deeltijdbanen mogelijk te maken. Dit streven is beperkt door de duidelijke tekorten op deelmarkten in de laatste jaren. IV.2.4.3. De pendel Het uiteengroeien van werkgelegenheid en arbeidsmarkt heeft geleid tot een toename van het forensisme en een hoog werkloosheidspercentage. De afgelopen jaren is de pendel (zowel in- als uitgaand) sterk toegenomen (zie grafiek 4.18). In vergelijking met andere buitenlandse steden is deze toeneming niet bijzonder hoog. De keuze van het vervoermiddel van de forensen wordt van steeds groter belang. Door uitbouw van het openbaar vervoer, stimulering van car-pooling (gebiedsgerichte aanpak zoals in Zuidoost en Schiphol) en bevordering van thuiswerken en telecommunicatieve centra, telestations in buurtkantoren wordt de groei van het woon-werkverkeer in de spits geremd. Grafiek 4.18. Ontwikkeling pendel gemeente Amsterdam (zie papieren versie) Uit tabel 4.25 blijkt dat bij de inkomende pendel (niet-Amsterdammers die in Amsterdam werken) met name gebruikers van langzaam vervoer (fiets, te voet) zwaar ondervertegenwoordigd zijn. Een probleem bij de bepaling van de in- en uitgaande pendelstromen is dat in 1985 voor de laatste maal op een representatieve manier de aantallen berekend zijn (bij de laatste arbeidskrachtentelling). Op basis van de aantallen autoverplaatsingen en de aantallen in- en uitstappers op de grote stations in de avondspits kan wel een indruk worden verkregen van de ontwikkeling na 1985. In de periode 1985Ä1990 is het uitgaan autoverkeer in de avondspits bij voorbeeld met ongeveer 20% gegroeid. Tabel 4.25. Vervoermiddelkeuze van werkenden in Amsterdam (zie papieren versie) IV.2.5. Pijlers van de economie De Amsterdamse economie rust op vier pijlers: A zakelijke dienstverlening (waaronder de financi‰le sector en automatiseringsbranche); B handel en distributie (waaronder haven- en luchthavengeori‰nteerde activiteiten); C toerisme en cultuur; D industrie (zie tabel 4.26). Tabel 4.26. Pijlers van de Amsterdamse economie (zie papieren versie) Elk van deze vier pijlers zal de komende jaren moeten worden versterkt. Er bestaat een krachtige wisselwerking tussen deze vier sectoren. Ongeveer de helft van de arbeidsplaatsen in Amsterdam kan worden gerekend tot deze vier stuwende sectoren. De industrie is een belangrijke opdrachtgever voor de distributie en de zakelijke dienstverlening; de distributiesector kan zich alleen staande houden in de internationale concurrentie als zij goed gebruik maakt van de juiste zakelijke diensten (kredietverlening, automatisering). Het culturele klimaat van de hoofdstad is een belangrijke vestigingsplaatsfactor bij de locatie van hoogwaardige dienstverlening. Als vijfde pijler zou bovendien de kennissector kunnen worden genoemd, de universiteiten, hogescholen, onderzoeksinstellingen en bedrijfslaboratoria (zie bij voorbeeld het Rapport Concurreren met kennis (1990) van de commissie-Gevers en het Rapport Amsterdam Knowledge City (1991) van prof. Richard Knight). Pijler A. De zakelijke dienstverlening In Amsterdam is de financi‰le sector, bestaande uit banken, financi‰ le beurzen, verzekeraars en pensioenfondsen, ruim vertegenwoordigd. Deze met elkaar samenhangende activiteiten vormen het financieel centrum van Nederland. Structurele ontwikkelingen, zoals globalisering, institutionalisering en liberalisering van de geld- en kapitaalmarkten (Europa 1992), leiden tot toenemende internationale concurrentie. Voor Amsterdam als vestigingsplaats van (inter)nationale financi‰le instellingen doen zich nieuwe kansen voor om haar internationale positie te verbeteren. Sterke punten van Amsterdam zijn bij voorbeeld het relatief grote aantal (multi)nationale ondernemers en grote beleggers, de sterke Nederlandse economie in een stabiel politiek klimaat, de goede fysieke infrastructuur en de aanwezigheid van grote financi‰le intermediairs (zie bij voorbeeld het actieplan van de Initiatiefgroep Amsterdam Financieel Centrum, maart 1989). Amsterdam zet zich actief in om internationale financi‰le organisaties aan te trekken, zoals bij voorbeeld de Europese Centrale Bank. Grote aandacht vergt de handhaving en versterking van de positie van de effectenbeurs en de optiebeurs in de stad. Beide beurzen staan onder zware druk van de internationale ontwikkelingen. De optiebeurs heeft haar toppositie recentelijk moeten afstaan aan de Deutsche Terminb”rse; de effectenbeurs heeft een zwakke positie tegenover het veel grotere London. Binnen de zakelijke dienstverlening speelt Amsterdam een bescheiden rol bij de verzekeringen (hoofdkantoor Delta Lloyd, assurantiebeurs) en een zeer belangrijke bij de accountancy (verscheidene nationale en internationale hoofdkantoren), de reclame, adviesbureaus en de advocatuur. Van alle reclamebureaus in Nederland is de helft in Amsterdam en Amstelveen gevestigd. De computersector is een sterke en groeiende bedrijfstak. De regio Amsterdam omvat ongeveer eenderde van de Nederlandse werkgelegenheid in de automatiseringssector (rapport Amsterdam computerstad II). Een verzadiging in deze sector is echter vast te stellen, gezien de problemen de laatste tijd met een aantal grote automatiseringsbedrijven. Een sterke groeier bij de zakelijke dienstverlening kunnen de internationale (hoofd)kantoren worden. Het aanbod van zeer goede kantoorlocaties, de nabijheid van Schiphol en het wegvallen van de Europese binnengrenzen bieden hier een kansrijk perspectief. De meest genoemde redenen voor een positieve beoordeling van de randstad bij internationale hoofdkantoren zijn de goede infrastructuur, de talenkennis en opleidingsniveau van de beroepsbevolking en de centrale ligging in Europa *. Pijler B. Handel en distributie Nederland neemt al eeuwenlang een zeer sterke positie in als distributienatie. Het beleid, uitgestippeld in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening, legt nadruk op het behoud en de uitbouw van deze positie, door versterking van de twee mainports Rotterdam en Schiphol. De laatste jaren stijgt de werkgelegenheid in met name het kleinbedrijf en in de groothandel zeer fors. De kansen van Europa 1992 liggen er en moeten worden uitgebuit. Handel en distributie zijn ook belangrijke functies in de havenzone Noordzeekanaal (zie grafiek 4.19). Een kwart van de groothandel is direct op de havens gericht: produkten die via de haven worden aan- of afgevoerd. Het betreft vooral hout en houtprodukten, ruwe tropische produkten en metaalprodukten. De houthandel heeft zich ondanks de sterke terugval in de bouw en daardoor ook in geringere omvang, in de havenzone gehandhaafd. Binnen de handel in ruwe tropische produkten neemt de cacao veruit de belangrijkste plaats in. In de internationale cacao neemt Amsterdam na New York en Londen de derde positie in. De metaalhandelbedrijven zijn behalve op de Hoogovens ook gericht op de offshore en de in de havenzone sterk vertegenwoordigde metaalverwerkende industrie. Verder vindt veel handel plaats in olie, chemische grondstoffen en pootaardappelen. Met de vestiging van Nissan heeft het Amsterdamse havengebied een grotere functie in de havengebonden distributie gekregen. In de Westpoort zouden op wat grotere afstand van de kades en het diepe vaarwater gelegen terreinen een droog karakter kunnen krijgen. Mogelijkheden liggen daar in Schiphol-gerelateerde bedrijvigheid en op de haven aansluitende distributie en handel, maar ook in de assemblage en lichte industrie. Om deze beschikbare ruimte in combinatie met de sterke punten te benutten zijn moderne, wereldwijde communicatiefaciliteiten en een goede en hoogwaardige infrastructuur noodzakelijk. Grafiek 4.19. Overslag Amsterdamse haven (zie papieren versie) Een belangrijk deel van de perspectieven voor de Noordzeekanaalhavens ligt in de combinatie zeehavenÄluchthaven, met op termijn een versterking van de rol van het railtransport. Door middel van handel en distributie worden goederenstromen aan de regio gebonden; sterk punt hierbij is de traditionele handelsfunctie van Amsterdam. Voor de groothandel en voor * De aantrekkingskracht van de randstad in internationaal perspectief, Buck Consultants International 1991 internationale distributiebedrijven is het in toenemende mate van belang om de aan- en afvoer van goederen over het water, het spoor Šn door de lucht op een effici‰nte manier te kunnen afhandelen. In de uitwerking westrand wordt nader onderzocht, hoe de mogelijkheden voor Amsterdam ruimtelijk het best kunnen worden uitgebuit. Pijler C. Toerisme en cultuur Goede perspectieven zijn er voor de aan het toerisme gerelateerde bedrijvigheid (horeca, kunst en cultuur). Wel is er op dit gebied sprake van een sterke concurrentie van andere Europese steden. Aangezien juist deze sector goede mogelijkheden biedt aan de zwakkeren op de arbeidsmarkt, is het zaak dit potentieel te benutten. Het toerisme * heeft in Amsterdam de laatste decennia sterk aan belang gewonnen. De totale toeristische omzet is het laatste decennium gegroeid tot boven de anderhalf miljard gulden; de groei wordt met name veroorzaakt door meer uitgaven in hotels als gevolg van hogere kamerprijzen. Plannen zijn gemaakt om deze omzet door te laten groeien naar 2 miljard gulden (zie tabel 4.27). Het bestedingspatroon van Nederlandse en buitenlandse bezoekers laat grote verschillen zien. De belangrijkste uitgavenpost voor de buitenlandse gasten betreft bestedingen in restaurants en caf‚s. De Nederlanders spenderen daarentegen meer dan de helft van hun geld in winkels (zie tabel 4.28). Tabel 4.27. Toeristische bestedingen in Amsterdam, 1987 (zie papieren versie) Tabel 4.28. Verdeling van de toeristische bestedingen, 1987 (zie papieren versie) Amsterdam zou meer kunnen profiteren van de sterke groei in het internationale toerisme. Dit vereist echter extra inspanningen, gezien de achterblijvende groei, vergeleken met andere Europese toeristensteden. Verdere ontwikkeling van de sector is van groot belang voor werkgelegenheid, maar ook voor de kwaliteit van de voorzieningen, het behoud van het monumentale karakter en internationale positie van Amsterdam. Met name in de binnenstad komt het belang van het toerisme tot uiting. De oude historische stad is de basis van het toeristisch produkt. Hier, maar ook in andere delen van de stad zijn diverse projecten in ontwikkeling die de regionale, nationale en internationale centrumpositie van Amsterdam verder kunnen versterken. Vanaf 1983 is er sterk ge‹nvesteerd in de hotelsector. Er hebben flinke verschuivingen plaatsgevonden binnen de verschillende hotelklassen: het aantal bedden in drie-, vier- en vijfsterren hotels is toegenomen, in de goedkopere hotels afgenomen (zie tabel 4.29). Tabel 4.29. Ontwikkeling in aantal hotelbedden, 1986Ä1990 (zie papieren versie) Ook in andere voor het toerisme belangrijke activiteiten werd ge‹ nvesteerd. Zowel in de cultuur-sector als in de attractiesfeer vonden grote investeringen plaats. Enkele belangrijke projecten die uitgevoerd zijn: de bouw van het Muziek-theater, de renovatie van het Concertgebouw, de nieuwe bestemming van de Beurs van Berlage en de nieuwbouw van het casino bij het Leidseplein. * Bronnen: Toerisme in Amsterdam (Bureau Economisch Onderzoek, Gemeente Amsterdam), Amsterdam, Toeristenstad, kijk op de jaren 90 (secretarieafdeling Economische Zaken der gemeente Amsterdam) en kerncijfers toeristisch Amsterdam (VVV 1991) Vele nieuwe projecten staan op stapel, onder meer de aanpak van het Museumplein. Ook de ontwikkeling van de zuidelijke IJ-oever en het Oosterdok moet een belangrijke toeristische dimensie krijgen (hotels, winkels, ontwikkeling IMAX-theater en een Science Center). Positieverbetering van het kernwinkelapparaat is wenselijk. Dit kan worden bewerkstelligd door verbetering van het kwalitatieve niveau en verdergaande differentiatie van het winkelaanbod, door in te spelen op de trend van het recreatief winkelen en door een verdere verbetering van de bereikbaarheid van de binnenstad. Het ontwikkelen van de IJ-oever in samenhang met initiatieven in de binnenstad draagt bij tot de versterking van de internationale allure van het winkelapparaat in het stadscentrum. Grote en kleine evenementen en een gedifferentieerd en modern aanbod aan congres- en tentoonstellingsfaciliteiten vormen een belangrijk onderdeel van het toeristisch produkt. Amsterdam is gestegen van de tiende naar de zevende plaats op de wereldranglijst van meest geprefereerde congressteden. Een kwart van alle internationale congressen die jaarlijks in Nederland worden gehouden, vindt in Amsterdam plaats. De congressector in Amsterdam groeit met 10% per jaar. Congresfaciliteiten worden vooral door de RAI geboden en verder onder andere in Grand Hotel Krasnapolsky en de Beurs van Berlage. Voorts zijn er plannen voor een zalencentrum achter het Centraal Station in het kader van het IJ-oeverproject. Het klimaat op straat bepaalt in sterke mate hoe Amsterdam door toeristen wordt ervaren. Verschillende operaties zijn opgezet om het klimaat op straat te verbeteren: actieprogramma binnenstad, aanpak van de drugsproblematiek, het Stegenplan, het project Wonen boven Bedrijven, de Stadshartoperatie, de Stichting Amsterdam Schoon en subsidi‰ring van doorzichtige rolluiken. Binnen Nederland neemt Amsterdam een vooraanstaande positie in: in 1987 vond 36% van de hotelovernachtingen van buitenlandse gasten in Amsterdam plaats. Jaarlijks bezoeken circa 1,5 miljoen buitenlandse gasten Amsterdam. Het zakenbezoek heeft aan belang gewonnen ten koste van het puur toeristische aandeel. Ongeveer een derde (0,5 miljoen) van het jaarlijks aantal buitenlandse gasten zijn zakenmensen. Het zakenbezoek is overigens veel minder seizoengebonden. Ongeveer de helft van het buitenlandse bezoek is afkomstig uit de Verenigde Staten, Groot-Brittani‰, West-Duitsland en Frankrijk. Het toeristisch bezoek uit Zuid-Europa (met name Itali‰) is in opkomst. Van de buitenlandse zakenmensen kiest 74% het vliegtuig als vervoermiddel tegen 43% van de vakantiegangers. Ruim de helft hiervan landt op Schiphol. Uit onze buurlanden en uit Frankrijk komen veel bezoekers met de auto. In Amsterdam stagneert de groei in aantallen overnachtingen tot 1986. De laatste jaren is de lijn naar boven weer opgenomen (zie grafiek 4.20). De positie binnen het Europees toerisme wordt bedreigd door toenemende concurrentie van steden als Wenen, Athene, Mnchen en Madrid. Grafiek 4.20. Ontwikkeling overnachtingen in logies-verstrekkende bedrijven, 1976Ä1990 (zie papieren versie) In de goedkopere accommodaties, zoals jeugdhotels en -herbergen, pensions en kampeerterreinen overnachten jaarlijks circa 300.000 buitenlandse gasten. De capaciteit van jeugdhotels en -herbergen is de laatste tien jaar teruggelopen. Ook het aantal kampeerders op de Amsterdamse kampeerterreinen is afgenomen. Er treedt de laatste jaren een verschuiving op van verblijf in logiesaccommodaties naar korte bezoeken in de vorm van dagtoerisme. Het binnenlands bezoek, dat voor het overgrote deel uit dagtoerisme bestaat, heeft zich na een zekere teruggang begin jaren tachtig weer hersteld. Het geleidelijk verbeterde image van Amsterdam heeft hier mede aan bijgedragen. Twee‰neenhalf miljoen Nederlanders komen gemiddeld vier keer per jaar naar Amsterdam. Belangrijkste activiteiten die aanleiding zijn voor een bezoek zijn winkelen, museumbezoek en vooral bij jongeren uitgaan. Verder zijn er bijzondere evenementen, zoals de Uitmarkt, Sail en dergelijke die elk jaar een groot aantal bezoekers trekken. Pijler D. Industrie De regio Amsterdam heeft een behoorlijke diversiteit in de voedingsmiddelenindustrie, de metaal, de chemie en met name bij de grafische bedrijven en uitgeverijen. De industrie verschaft een deel van het draagvlak voor de zakelijke dienstverlening en de groothandel en distributie. Anderzijds is de dienstensector een draagvlak voor de industrie, vooral voor kleine bedrijven in de grafische sector, de bouw en de voedingsmiddelenindustrie. De autonome ontwikkeling is niet erg gunstig; daarom zijn grote inspanningen nodig gericht op instandhouding van bestaande perspectiefvolle werkgelegenheid, behoud van oudere bedrijfsterreinen ten behoeve van bedrijfsfuncties, het bieden van armslag aan te verplaatsen en uit te breiden industri‰le bedrijven en het entameren van nieuwe industrie (waarbij met name de high-techsector kansen biedt). Kort geleden zijn (opnieuw) plannen ontvouwd voor een krachtiger steun aan de Amsterdamse industrie. Ruimte wordt voldoende geboden, onder meer in Noord langs de IJ- oever en in de Westpoort (bij de Amerikahaven, en op langere termijn in de Houtrakpolder). Ernaar gestreefd dient te worden dat er een positieve vestigingsbalans komt voor industri‰le bedrijven, dat wil zeggen dat jaarlijks het aantal vestigende bedrijven het aantal vertrekkende overtreft (zie tabel 4.30). Tabel 4.30. De Amsterdamse industrie, ontwikkeling ten opzichte van 1989 (zie papieren versie) IV.2.6. Aanbod kantoor- en bedrijfsterreinen in Amsterdam IV.2.6.1. Kantoren Eind 1991 is het Programma voor de Ruimtelijke Vernieuwing uitgekomen, waarin de beleidsvisie van het Structuurplan nader is gepreciseerd en geconcretiseerd. Voor de kantoren is dit vervat in twee scenario's: "gunstig" en "basis" (zie tabel 4.31). Tabel 4.31. Groei van het kantoorvloeroppervlak in Amsterdam in het gunstige scenario (x 1000 m2 brutovloeroppervlak) (zie papieren versie) In de gemeente Amsterdam zou volgens het gunstige scenario de voorraad kantoorruimte toenemen met 1,5 miljoen (exclusief herbestemming) van 4,4 miljoen in 1991 tot 5,9 miljoen in 2000; volgens het basisscenario ligt de voorraad kantoorruimte in het jaar 2000 op 5,4 miljoen m2 brutovloeroppervlak. Verwacht wordt dat de groei van de kantoorwerkgelegenheid grotendeels terecht komt langs de zuidelijke IJ-oever, in Zuidoost en in de locaties langs de ringweg en ringspoorbaan (zie tabel 4.32). Voor de zakelijke dienstverlening moet de bestaande gunstige ontwikkeling worden ondersteund, door kwalitatief zeer goede locaties te bieden voor uitbreiding en vernieuwing. Voor de handel en de distributie is dit eveneens van belang, maar in de eerste plaats dienen hiervoor de infrastructurele voorwaarden, goede verbindingen over de weg, via het spoor en het water binnen de Amsterdamse agglomeratie en met het "achterland", te worden verbeterd. Tabel 4.32. Indicatieve nieuwbouw van kantoren in Amsterdam 1991-2000 (x 1000 m2 brutovloeroppervlak) (zie papieren versie) IV.2.6.2. Bedrijfsterreinen Het gemeentelijke beleid ten aanzien van de bedrijfsterreinen is uiteengezet in de Nota Bedrijfsterreinen (december 1990). Het behoud van bedrijvigheid en bedrijfsterreinen in de oudere stadsdelen is van stedelijk belang. Dit betreft de belangrijke functie die bedrijfsruimten in de centraal gelegen oude wijken vervullen binnen de stedelijke economie, de broedplaatsfunctie voor startende bedrijven, het belang van het behoud van de menging van wonen en werken voor de levendigheid van de buurten en de kansen op het terugdringen van de hoge werkloosheid in de oude wijken, met name onder laaggeschoolde bevolkingsgroepen. Voorts bestaat er een kruisbestuiving tussen industri‰ le activiteiten, de zakelijke dienstverlening en de detailhandel in de oudere stadsdelen. De afgelopen jaren is Amsterdam evenals de andere grote steden in toenemende mate geconfronteerd met de problematiek van verouderde bedrijfsterreinen. Een algemene consensus is gegroeid dat herstructurering van verouderde bedrijfsterreinen noodzakelijk is. Van een aantal terreinen dient de externe en/of de interne verkeersontsluiting te worden verbeterd. In een aantal gevallen is sprake van een achterstand in onderhoud van bedrijfsterreinen. De verouderde bedrijfsterreinen zijn gezien de in ruimtelijk-economisch opzicht aantrekkelijke ligging vaak geschikt voor het behoud van bestaande bedrijven, waaronder het voorzien in de ruimtebehoefte van bedrijven uit de oude stadsdelen en het aantrekken van nieuwe werkgelegenheid. Met de herstructurering kan een belangrijke aanzet worden gegeven voor het vernieuwen van de bedrijfsbebouwing en het invullen van braakliggende terreinen. Het gemeentebestuur geeft in indicatieve meerjarenprogramma's aan hoe de middelen voor herstructurering worden verdeeld. Momenteel worden de gebieden Hamerstraat en Weespertrekvaart-zuid aangepakt, voor 1991Ä1994 wordt de herstructurering van de bedrijfsterreinen Cruquiusweg, Weespertrekvaart-Noord en Amstel I en II voorzien. Ten aanzien van de economische infrastructuur is het ambitieniveau, naast het inhalen van de achterstanden in onderhoud, het zodanig op peil brengen van de werkgebieden dat het aanbod aan locaties en bedrijfshuisvestingsmogelijkheden kwalitatief aansluit bij de veranderende vraag. Een nieuwe ontwikkeling in dezen is de toenemende vervaging tussen bedrijfs- en kantooractiviteiten. Industri‰le bedrijfsactiviteiten worden meer en meer in kantoorachtige gebouwen uitgeoefend, terwijl daarnaast bij de kantoorwerkzaamheden de laatste jaren steeds meer hulpmiddelen worden ingezet. Dit alles vindt zijn oorzaak in de snelle technologische ontwikkeling en de toepassing van nieuwe technieken. Er dient dan ook actiever te worden ingespeeld op de 'nieuwe' vraag van gebruikers naar een combinatie van (hoogwaardige) bedrijfsruimte met kantoorruimte. Dit houdt in dat een strikte scheiding tussen bedrijfs- en kantoorterreinen voor een aantal locaties wordt opgeheven. Er moet voldoende ruimte, op daarvoor geschikte plekken, worden gereserveerd om in de toekomstige ruimtebehoefte van bedrijven te voorzien. Is deze ruimte er niet, dan zal ongetwijfeld een rem worden gezet op de groei van de Amsterdamse economie. Voor de versterking van de industrie in Amsterdam is financi‰le stimulering waarschijnlijk onontbeerlijk. Maatregelen op dit punt zijn getroffen: zo is in de Westpoort 50 ha gereserveerd voor uitgifte … Ÿ 1 per m2 aan nieuw te vestigen industrie‰n en aan industri‰le bedrijven uit oude wijken. Van deze regeling kan nog op beperkte schaal, door grotere bedrijven, gebruik worden gemaakt. Voorts ontvangen nieuwe industrie‰n een premie per arbeidsplaats en wordt het erfpachtstelsel herzien. De periode waarover de erfpachtcanon kan worden afgekocht, is verlengd tot 100 jaar (uw besluit van 28 november 1990, nr. 942) en er worden middelen gereserveerd om de terreinen te laten voldoen aan de eisen van deze tijd (fondsvorming bedrijfsgebieden, zie de nota Bedrijfsterreinen). Ten aanzien van bedrijfsterreinen is met name sprake van een snelle ontwikkeling in Amstel III, de Westpoort en rondom luchthaven Schiphol. Vanwege het vollopen van Amstel III zal de nadruk in de uitgifte binnen Amsterdam de komende jaren vooral komen te liggen op de bedrijfsterreinen in Sloterdijk en de Westpoort en heruitgifte van bedrijfsterreinen in Noord. In het Activiteitenplan Westelijk Havengebied (1988) is aangegeven hoe de herinrichting van de Westpoort gestalte moet krijgen. De doelstellingen worden verwerkt in bestemmingsplannen en inrichtingsschetsen voor deelgebieden. Sinds enige jaren is in de Westpoort sprake van een toegenomen uitgifte van haventerreinen (zie tabel 4.33). Tabel 4.33. Terreinuitgifte in de Westpoort (voorheen westelijk havengebied) 1986-1990 (zie papieren versie) Om in de agglomeratie Amsterdam havenindustrie, afvalverwerkende bedrijven, andere grootschalige industri‰le activiteiten en milieubelastende bedrijven te kunnen (her)vestigen, resteren vrijwel uitsluitend nog de gebieden ten westen van de Hemspoorlijn. Een ruime milieuzonering is wenselijk om zo in dit gebied voldoende mogelijkheden te cre‰ren milieuhinderlijke bedrijven vanuit andere locaties de gelegenheid te bieden hun activiteiten voort te zetten in de Westpoort (zie tabel 4.34). Teneinde de relatie tussen de luchthaven en de Westpoort sterk te verbeteren, is een snelle aanleg van de Westrandweg essentieel. Hierdoor kunnen de terreinen voor distributiefuncties worden benut en kunnen langs de Westrandweg in potentie nieuwe mogelijkheden worden geboden voor vestiging van bedrijven. Daarbij is ook van zeer groot belang de aanleg en verbetering van openbaar-vervoerverbindingen. Tabel 4.34. Bedrijfsterreinen in Amsterdam, 1990-2000 (in ha netto terreinoppervlak) (zie papieren versie) De afgelopen jaren is er een explosieve groei van kantoor- en bedrijfsactiviteiten met een relatie tot Schiphol te constateren. De toegenomen aandacht komt zowel van buitenlandse als Nederlandse bedrijven. Voor kantoren zijn er keuzemogelijkheden. Amsterdam ondervindt bij het aantrekken van internationaal geori‰nteerde kantoren, die zich nabij en liefst in het "zicht" van de luchthaven willen vestigen, sinds enkele jaren concurrentie van Hoofddorp. Teneinde de aantrekkingskracht die Schiphol voor kantoren en bedrijven heeft in noordelijke richting te kunnen benutten, is het van belang om al op korte termijn voldoende en op de vraag toegesneden uitgeefbare terreinen ter beschikking te hebben op de as SchipholÄde Westpoort en de Zuidas. Te noemen zijn in dit verband onder andere: Ä de Oude Haagseweg; Ä de Riekerpolder; Ä Geuzenveld-noord. IV.2.7. Winkelvoorzieningen IV.2.7.1. Inleiding In Amsterdam zijn de winkelvoorzieningen opgebouwd in een getrapte structuur ofwel in een functionele hi‰rarchie. In deze opbouw staat het kernwinkelapparaat aan de top met een distributiefunctie op nationaal niveau. Ook voor de (internationale) toerist en zakelijke bezoeker heeft het kernwinkelapparaat in combinatie met de grote verscheidenheid aan overige binnenstadsfuncties een grote aantrekkingskracht. Na het kernwinkelapparaat komen de stadsdeelcentra, de wijk- en buurtcentra. Deze hi‰rarchische opbouw vindt gedeeltelijk zijn oorsprong in de vrij strakke woningbouwplanning van direct na de tweede wereldoorlog gedeeltelijk was het een autonome ontwikkeling. In de planmatige opzet werd het aanbieden van een gedifferentieerd pakket aan winkels op een korte afstand van de consument beoogd. In de tuinsteden zijn er veel kleine buurtvoorzieningen met een aanbod in de dagelijkse sfeer gepland en ook gerealiseerd. Naast buurt- en wijkvoorzieningen zijn er in Amsterdam momenteel vijf stadsdeelcentra. Kenmerk van een stadsdeelcentrum is dat er een bepaalde branchemix is en bepaalde typen winkels aanwezig zijn. Men vindt er naast een warenhuis, eveneens filiaalhoudende winkels en supermarkten. Ook is er vaak een warenmarkt gelegen nabij een stadsdeelcentrum. De stadsdeelcentra in Amsterdam hebben een omvang van 15.000 … 28.000 m2 verkoopvloeroppervlakte (vvo). De verzorgingsgebieden van de stadsdeelcentra overschrijden de grenzen van de stadsdeelgebieden; soms zelfs de grenzen van de stad zelf. Zo hebben bij voorbeeld het stadsdeelcentrum de Amsterdamse Poort in Zuidoost en het Buikslotermeerplein in Noord ook een regionale functie. Het winkelcentrum in een stadsdeelgebied kan wel het stadsdeelwinkelcentrum voor dat gebied betekenen, maar hoeft wat betreft de omvang en functie geen stadsdeelcentrum in de zin van de hi‰rarchie te betekenen. De functie van een stadsdeelcentrum dient in verband te worden gebracht met het verzorgingsgebied. Dit is de reden dat in het hierna volgende wordt gekozen voor een functionele invalshoek in tegenstelling tot een geografische invalshoek. Dat wil zeggen dat per hi‰rarchisch niveau zal worden nagegaan wat de ontwikkelingen van winkelgebieden de komende jaren zullen zijn. IV.2.7.2. Trends Het planningsconcept "functionele winkelhi‰rarchie" heeft enerzijds tot doel voorzieningen te realiseren op een korte afstand van de consument en anderzijds de ondernemers een voldoende draagvlak, nodig voor de verschillende niveaus, te kunnen garanderen. Zowel aan de vraag-(consument) als de aanbodzijde (ondernemers) doen zich trends voor, die invloed hebben op de functionele winkelhi‰rarchie. Deze trends zijn nauw met elkaar verweven. De belangrijkste trends aan de vraagzijde zijn: Ä de toegenomen mobiliteit van de consument; Ä de wijzigingen in het draagvlak. De mobiliteit van de consumenten wil zeggen dat de consument zich minder snel bindt aan een winkelgebied, maar gemakkelijk op zoek gaat. De winkelvoorzieningen moeten in steeds sterkere mate de consument voor zich winnen. De aantrekkelijkheid van de centra en de bereikbaarheid voor de verschillende verkeerssoorten spelen hierin een belangrijke rol. Ook is er een toenemende behoefte aan effici‰nt winkelen. Dit wordt onder andere veroorzaakt door het groeiend aantal een- en tweepersoonshuishoudens, die veelal over relatief weinig tijd voor het winkelen beschikken. Deze consumenten hebben echter wel vaker een hoger besteedbaar inkomen. De ondernemers passen hun assortiment aan de wensen van deze doelgroep aan, bij voorbeeld door het aanbieden van half voorbereide maaltijden en kleinere verpakkingen. Dergelijke winkels hebben een groot draagvlak nodig en zijn derhalve in winkelcentra van hogere orde gevestigd. Tegelijkertijd is er een behoefte aan recreatief winkelen waarneembaar. Efficiency speelt dan nauwelijks een rol. Winkels afgewisseld met horeca en baliefuncties is wat dan wordt gezocht. Bij recreatief winkelen gaat het meer om "uit winkelen", terwijl het bij de eerder genoemde vorm van effici‰nt winkelen meer om "boodschappen doen" gaat. De consument heeft steeds meer behoefte aan een gedifferentieerd winkelpakket met een eigen identiteit. De ondernemers gaan zich in toenemende mate op een bepaald marktsegment richten. Dit houdt tevens een verdergaande specialisatie in. Een verdergaande specialisatie betekent weer dat er een groter draagvlak nodig is. Ondernemers in de binnenstad hebben hierbij een relatief voordeel. Zij kunnen gezien het draagvlak waarop zij opereren, vrij gemakkelijk voor een marktsegment kiezen. Ontwikkelingen aan de aanbodzijde zijn enerzijds reacties op wensen van de consument, zoals de wens tot overdekt en recreatief winkelen (de detaillist treft wat betreft zijn assortiment zijn maatregelen) en anderzijds ontwikkelingen in de detailhandel zelf, zoals een effici‰nter voorraadbeheerssysteem dat kan bijdragen tot een betere brutovloeroppervlakte (bvo)/ verkoop-vloeroppervlakte (vvo)-verhouding. Automatisering speelt hierbij een belangrijke rol (barcode). Schaalvergroting in de detailhandel is in vele gevallen noodzakelijk uit bedrijfseconomische overwegingen. Zowel voor dagelijkse als voor de niet-dagelijkse goederen stelt de consument steeds hogere eisen in de vorm van meer keuze en een breder assortiment. De producent ontwikkelt nieuwe produkten en voert een grotere diversiteit aan merken. Dit leidt tot een stijging van de minimaal benodigde bedrijfs- en verkoopvloeroppervlakte. Schaalvergroting leidt vaak tot ruimtelijke concentratie. Winkelcentra van een hogere orde kunnen hierop inspelen en verbeteren daardoor hun concurrentiepositie. In buurtwinkelcentra ontbreken vaak de fysieke mogelijkheden tot schaalvergroting. De ondernemersinkomens komen er onder druk te staan. Structuuraanpassing vraagt naast onderzoek en medewerking van de ondernemers of diens vertegenwoordigers, middelen. Het Stadsvernieuwingsfonds kan slechts voor een beperkt gebied worden aangesproken. Een dergelijk fonds zou echter ook voor een ruimer gebied in het leven moeten worden geroepen. Samenvattend kan als gevolg van de huidige trends voor de verschillende aanbodniveaus worden geconcludeerd dat die van de winkelhi‰rarchie in beweging is. Met name op het buurtniveau is er een overaanbod aan winkelvloeroppervlakte en het aantal winkels. De versmalling van het draagvlak als gevolg van onder andere een dalende gemiddelde woningbezetting en een specifieke bevolkingsopbouw leidt tot een herbezinning op de fijnmazige opbouw van de voorzieningenstructuur. In de westelijke tuinsteden is er reeds een start gemaakt met deze herbezinning. Concrete maatregelen, zoals onderzoek en het opstellen van detailhandelnota's met daarbij de gewenste ruimtelijke economische structuur, zullen moeten worden genomen om de tot een verantwoorde herschikking van levensvatbare buurtwinkelcentra te komen. IV.2.7.3. De ontwikkeling van het verzorgingsapparaat tot 1995 De economische vooruitzichten zijn niet erg gunstig: de inflatie neemt toe, de koopkracht staat onder druk en er is slechts sprake van een zeer bescheiden inkomensontwikkeling. Echter, de consumptiegroei zal in de jaren 1992-1994 uitkomen boven de groei van het re‰el beschikbaar inkomen van huishoudens. Dit wordt mogelijk gemaakt, aldus het Centraal Plan Bureau (CPB), door "de forse besparingen in 1990". Met vertraging leiden deze opgebouwde besparingen in latere jaren alsnog tot extra consumptie. Dergelijke macro-economische factoren be‹nvloeden uiteraard het (economisch) functioneren van de winkels. Er is een tendens waarneembaar dat de consument een belangrijk deel van de extra groei besteedt aan bij voorbeeld reizen en andere vormen van vermaak en recreatie. Rekening houdend met de bevolkingsontwikkeling is een vooruitblik gemaakt naar wat de mogelijkheden in de verschillende gebieden zijn. Hierbij is ervan uitgegaan dat de levensvatbare voorzieningen op een aanvaardbare wijze blijven bestaan. Het is dus niet zo dat de vrijgekomen omzet van de gesaneerde bedrijven alleen toegerekend is naar de centra van de hogere orde. De binnenstad en het kernwinkelapparaat In de binnenstad zijn ruim 2000 winkels gevestigd met een gezamenlijk oppervlak van circa 150.000 m2 verkoopvloeroppervlak. Hiervan is ruim de helft (circa 80.000 m2) gelegen in het kernwinkelapparaat. Met dit gebied wordt bedoeld de Nieuwendijk/Kalverstraat, tussen de Nieuwezijds Voorburgwal en het Damrak-Rokin, de Leidsestraat, een deel van de Vijzelstraat en de Reguliersbreestraat. Het kernwinkelapparaat past zich voortdurend aan aan nieuwe trends en consumptiepatronen. Ook ontwikkelingen in de aanbodzijde (zoals schaalvergroting en specialisatie) leiden tot wijzigingen in het kernwinkelapparaat. De kwaliteit van de winkels is in het begin van de jaren tachtig achteruit gegaan. Hierin is nu echter een kentering ten goede in gekomen. De kwaliteit van een winkelgebied wordt onder andere bepaald door de hoeveelheid winkels, de branchering, het type winkel, de kwaliteit van de winkel en de kwaliteit van het winkelgebied. Het gaat niet alleen om dure winkels. Bij "kwalitatief hoogwaardig" moet veeleer worden gedacht aan bijzondere vormgeving of materiaalgebruik. Daarnaast speelt ook klantvriendelijkheid zowel in organisatie, aankleding als in bediening een rol. Daarnaast moet een aantal randvoorwaarden in de sfeer van inrichting van de openbare ruimte, bereikbaarheid enz. worden vervuld. Het grote aanbod, de diversiteit in kwaliteit en de menging van functies, zoals winkelen, cultuur, horeca en vermaak, leiden ertoe dat er veel mogelijkheden liggen in de binnenstad om de kwaliteit te verbeteren. Toename van de investeringen in bouwwerken en nieuwe projecten zijn hiervan een voorbeeld. Door het grote lokale, regionale, nationale en zelfs internationale draagvlak is er ruimte voor vergaande specialisatie. De consument heeft onder andere als gevolg van de individualisering van de samenleving en de toegenomen vrije tijd behoefte aan recreatief winkelen. De diversiteit aan winkelformules en de menging van winkels, horeca, cultuur en vermaak in de binnenstad zijn een goede voedingsbodem voor het recreatief winkelen in de binnenstad. In de jaren negentig zal het kernwinkelapparaat worden versterkt door toevoeging van een aantal kwalitatief hoogwaardige winkelprojecten. Voorbeelden hiervan zijn de plannen rond de zogeheten Vendex-driehoek, de vestiging van Marks & Spencer en de vestiging van winkels in het voormalige hoofdpostkantoor (begin 1992). Het versterken van de regionale en nationale functie is de doelstelling voor de binnenstad. Met dit doel wordt het kernwinkelapparaat, inclusief de zuidelijke IJ-oever, versterkt en ontwikkeld. Daarmee vindt versterking niet alleen plaats door middel van initiatieven van binnen uit. Aansluitend op het kernwinkelapparaat zal aan de IJ-oever een winkelproject worden gerealiseerd. Op deze locatie is het mogelijk om (als onderdeel van een totaal plan voor de ontwikkeling van de IJ-as) een nieuw (ander) winkelconcept te realiseren. De daar gevestigde winkels zullen een aanvulling betekenen op de al in het huidige kernwinkelapparaat gevestigde winkels. Doelstelling is om op deze wijze de grenzen van het kernwinkelapparaat letterlijk en figuurlijk te verleggen. Nieuwe doelgroepen kunnen worden bereikt. Met name wordt gedacht aan (inter)nationale congresgangers, toeristen, werknemers van de geprojecteerde kantoren en bezoekers van het Centraal Station. Daarnaast zal een aantrekkelijk kernwinkelapparaat, inclusief het IJ-oeverproject, een grotere ori‰ntatie van de Amsterdamse bevolking en de regiobezoeker op de binnenstad tot gevolg hebben. In een onderzoek (Management Horizons) is aangetoond dat een winkelcentrum aan de IJ-oever een impuls van 200 miljoen gulden betekent. Voor een goede ruimtelijke aansluiting van het bestaande kernwinkelapparaat en de uitbreiding aan de IJ-oever te bewerkstelligen is onder andere het Damrak heringericht en voorzien van een brede wandelpromenade. Om duidelijk te maken dat het versterken van het kernwinkelgebied in het belang van overheid en bedrijfsleven is, is een convenant tussen gemeente en ondernemers/eigenaren in het kernwinkelgebied en Kalverstraat/Heiligeweg gesloten. In dit convenant zijn wederzijdse afspraken gemaakt met betrekking tot onder andere het beheer, de inrichting en branchering. De stadsdeelvoorzieningen In een stadsdeelcentrum wordt een volledig assortiment aangeboden. Het aandeel van de non-foodsector is gemiddeld 75% van het totale pakket. We treffen er een warenhuis aan, kledingzaken en supermarkten. Huidige trends op winkelgebied, zoals specialisatie en concentratie, betekenen een versterking van de concurrentiepositie van de stadsdeelcentra ten opzichte van centra van een lagere orde. Door de vaak goede ontsluiting van de in de 20ste-eeuwse gordel gelegen stadsdeelcentra kunnen deze inspelen op de mobiliteit van de consument. Daarnaast kunnen zij door een breder draagvlak ook een breder en specialistischer assortiment bieden. De keuze voor versterking van de binnenstad stelt grenzen aan de groei van de voorzieningen op een lager niveau. Deze keuze werd reeds in het vorige Structuurplan gemaakt. Ook toen werd gesteld dat er met uitzondering van het Osdorpplein geen ruimte was voor uitbreiding van de stadsdeelcentra met als argument dat de binnenstad moest worden versterkt. Dit uitgangspunt blijft gehandhaafd. Er wordt dan ook niet voorzien in nieuwe stadsdeelcentra. Stedelijk gezien is er feitelijk sprake van een (meer dan) voldoende aanbod, zeker op het wat lagere niveau. De ruimte die er is op regionaal en nationaal niveau, moet zijn plaats in eerste instantie vinden in de binnenstad. Uitbreiding van de (stadsdeel)voorzieningen met het oogpunt het verzorgingsgebied te vergroten en daarmee een stap te stijgen op de hi‰rarchische ladder is eveneens niet toegestaan. Herori‰ntatie binnen een verzorgingsgebied of een verbreding van het draagvlak binnen het verzorgingsgebied bij voorbeeld als gevolg van aanvullende woningbouw of aanpassingen aan de tijd met een geringe oppervlaktevergroting, hoeven niet te leiden tot een functieverandering in de hi‰rarchie en kunnen derhalve worden toegestaan. Ook uitbreidingen als gevolg van een vergroot draagvlak door hogere bestedingen per hoofd zijn toegestaan. Zoals vermeld, hebben de stadsdeelcentra een draagvlak dat veel breder is dan de omvang van het stadsdeelraadgebied waarin zij zijn gelegen. Hierna zal per stadsdeelcentrum worden aangegeven voor welke (delen van) stadsdeelgebieden zij een verzorgingsfunctie hebben. De vijf stadsdeelcentra zijn: Ä het Buikslotermeerplein; Ä de Amsterdamse Poort; Ä de Kinkerbuurt; Ä het Osdorpplein; Ä de Pijp. Het Buikslotermeerplein heeft een omvang van circa 26.000 m2 vvo en een distributieve functie, niet alleen voor Noord, maar ook voor de regio. Een aantal gemeenten in Waterland, die een te klein draagvlak hebben voor eigen voorzieningen, zijn geori‰nteerd op het Buikslotermeerplein. Het beleid is erop gericht, deze functie te behouden. Uitbreiding van het Buikslotermeerplein met als doel de regionale functie van het stadsdeelcentrum te versterken, wordt niet beoogd. De Amsterdamse Poort heeft een omvang van circa 25.000 m2 vvo en functioneert als stadsdeelvoorziening voor Zuidoost en voor (een deel van) het stadsdeel Watergraafsmeer. De Amsterdamse Poort heeft tevens een regionale verzorgingsfunctie voor bewoners uit omringende gemeenten. Met het gereedkomen van de Amsterdamse Poort is ook in stadsdeel Zuidoost het voorzieningenpakket op peil gebracht. Voor de komende jaren zijn er nog beperkte mogelijkheden in de niet dagelijkse sfeer. De Kinkerstraat functioneert als stadsdeelcentrum niet alleen voor de Kinkerbuurt maar ook voor overig Oud-West, Westerpark en De Baarsjes. Het heeft een omvang van circa 24.000 m2 vvo. Het gevarieerde winkelaanbod aangevuld met de dagmarkt op de Ten Katestraat, bepaalt de attractiviteit van dit gebied. Gelet op het afnemende draagvlak en de teruglopende coopori‰ntaties is er sprake van een lichte overbewinkeling. Als gevolg van nieuwbouw zullen er verschuivingen binnen het gebied plaatsvinden. Het Osdorpplein met het eerste gedeelte van Tussenmeer functioneert als stadsdeelcentrum in de westelijke tuinsteden. De totale omvang van de winkels in het stadsdeelcentrum is momenteel circa 15.000 m2 vvo. Mede door de aanvullende woningbouw in het voormalig tuinbouwgebied Sloten en de Middelveldsche Akerpolder groeit het draagvlak. Een uitbreiding van het Osdorpplein is dan ook in voorbereiding. Het stadsdeelcentrum de Pijp, gevormd door het gebied Ferdinand Bolstraat, de Albert Cuypstraat en gedeeltelijk de Ceintuurbaan en de Van Woustraat, heeft als verzorgingsgebied niet alleen het stadsdeelgebied De Pijp, maar ook de stadsdelen de Rivierenbuurt, Zuid en Buitenveldert. De totale oppervlakte van de winkels gelegen in het stadsdeelcentrum bedraagt circa 28.000 m2 vvo. Kenmerken van het winkelapparaat in De Pijp zijn een geringe mate van concentratie en een kleine gemiddelde winkelgrootte. Tussen twee belangrijke onderdelen van het stadsdeelcentrum, de winkelstraten Ferdinand Bolstraat en de van Woustraat, ligt de Albert Cuypmarkt. Deze markt, met een betekenis en bekendheid op lokaal, nationaal en internationaal niveau zorgt voor een aanbod dat het stadsdeelniveau ver te boven gaat. Het is niet eenvoudig om voor De Pijp een vooruitberekening op te stellen. De aanwezigheid van de Albert Cuypmarkt die voor een feitelijke tweedeling van het winkelgebied zorgt, maar tegelijkertijd De Pijp tot ‚‚n groot stadsdeelwinkelcentrum aaneen smeedt, maakt berekeningen voor de toekomst ingewikkeld. Een versterking van de Ferdinand Bolstraat behoort tot de mogelijkheden. Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er in de komende jaren voor enkele stadsdeelcentra, als gevolg van de trends (zoals schaalvergroting) die zich voordoen in hun eigen verzorgingsgebied, ruimte is voor marginale uitbreiding die gericht is op functiebehoud van die centra. De wijkvoorzieningen De omvang van een wijkcentrum varieert tussen de 6000 en 15.000 m2 vvo. Bij een omvang van circa 15.000 m2 vvo wordt gesproken van een versterkt wijkcentrum. In een wijkcentrum zijn er, gelet op het draagvlak, mogelijkheden voor een gevarieerd aanbod aan branches. Naast artikelen in de voedings- en genotmiddelensfeer is op wijkniveau ook ruimte voor de duurzame en overige goederen. Deze verhouding is ongeveer 50/50. Op wijkniveau zijn er, in tegenstelling tot het buurtniveau, mogelijkheden tot specialisatie en we treffen veelal twee supermarkten aan. Deze combinatie maakt het aanbod compleet en geeft een wijkcentrum de mogelijkheid in te spelen op de trend van meer effici‰nt winkelen. De concurrentiepositie van geconcentreerde wijkvoorzieningen is beter dan die van meer verspreid gelegen wijkvoorzieningen. Uiteraard speelt de omvang en functie hierbij een rol. Er zijn wijkcentra, zoals de Beethovenstraat, die een verzorgingsfunctie hebben die de wijk en zelfs het stadsdeel te boven gaat. Dit wordt veroorzaakt door een specifiek op de doelgroep gerichte benadering. In het algemeen kan worden gesteld dat de winkelgebieden met een hoge ruimtelijke concentratiegraad zich goed weten te handhaven, terwijl de gebieden met een verspreid bewinkelingskarakter moeten inleveren. De belangrijkste wijkcentra zijn: Ä LinnaeusstraatÄMiddenweg; Ä DapperstraatÄEerste Van Swindenstraat; Ä Christiaan Huygensplein; Ä RijnstraatÄMaasstraat; Ä Pieter Cornelisz. HooftstraatÄ Van Baerlestraat; Ä Beethovenstraat; Ä Gelderlandplein; Ä Plein '40-'45. Het winkelconcentratiegebied LinnaeusstraatÄMiddenweg functioneerde voorheen als stadsdeelvoorziening voor het oostelijke gedeelte van de stad. Niet de omvang (circa 7000 m2 vvo), maar het toenmalige gevarieerde aanbod aan branches bepaalde deze functie. Met het verdwijnen van C & A is de stadsdeelfunctie van het winkelconcentratiegebied aangetast. De feitelijke situatie is dat de Linnaeusstraat en omgeving en de Middenweg en omgeving momenteel functioneren als twee afzonderlijke winkelgebieden. Het winkelcentrum DapperstraatÄEerste Van Swindenstraat (inclusief de Dappermarkt) functioneert eveneens als wijkcentrum voor het oostelijke deel van Amsterdam. De omvang is circa 7000 m2 vvo. Gelet op de invulling (onder andere woninginrichting en mode) is hier sprake van een versterkt wijkwinkelcentrum. Het centrum vervult behalve voor de eigen wijk een beperkte functie voor de Indische buurt. Versterking van dit centrum is mogelijk na herstructurering van de Van Swindenstraat. Daarmee kan de functie van dit centrum in de winkelhi‰rarchie van Oost worden versterkt. Voor de inwoners van de Watergraafsmeer is het wijkwinkelcentrum Christiaan Huygensplein een belangrijke aankoopplaats. Concurrentie in de dagelijkse artikelensector wordt voornamelijk ondervonden van het winkelgebied Linnaeusstraat/Middenweg. Op het plein is circa 3500 m2 verkoopruimte aanwezig, waarvan ruim 2500 m2 in de sector dagelijkse artikelen. Het supermarktaanbod vervult duidelijk een trekkersfunctie. Naast uitbreiding van dit aanbod is versterking in de niet-dagelijkse artikelen sector wenselijk en mogelijk. In de Rivierenbuurt functioneren de Rijnstraat en de Maasstraat gedeeltelijk gezamenlijk als wijkcentra. Vergaande ontwikkelingsmogelijkheden naar de toekomst zijn gezien het afnemen van de koopori‰ntatie niet mogelijk. De Pieter Cornelisz. Hooftstraat/Van Baerlestraat is het wijkcentrum voor de Concertgebouwbuurt. Het heeft eveneens een aanvullende functie voor het voorzieningenpakket in de binnenstad. Dit centrum (circa 9000 m2 vvo) heeft door zijn vele kwaliteitswinkels op modegebied een landelijke bekendheid. Uitbreiding leidt tot een ongewenste concurrentie met het kernwinkelapparaat en wordt dan ook niet toegestaan. Op het gebied van de dagelijkse artikelen, op wijkniveau, schiet het aanbod te kort en is een aanvulling gewenst. De Beethovenstraat is een wijkwinkelcentrum met een grote attractiewaarde. Het aanbod (circa 4200 m2 vvo) is divers en de winkelstraat heeft kwaliteit en allure door de menging van winkels met chique horecagelegenheden. De Beethovenstraat zal de komende jaren in staat zijn haar functie te behouden. In de sfeer van de dagelijkse goederen liggen er mogelijkheden tot uitbreiding. Het Gelderlandplein is een wijkwinkelcentrum met circa 7200 m2 vvo en heeft een distributieve functie voor het stadsdeel Buitenveldert. Mogelijkheden tot versterking c.q. herstructurering van dit winkelgebied binnen de genoemde functie zijn aanwezig en in voorbereiding. Het Plein '40-'45 heeft als verzorgingsgebied de stadsdelen Geuzenveld/Slotermeer en Bos en Lommer. De totale oppervlakte bedraagt circa 11.000 m2 vvo en is daarmee een van de grootste wijkcentra in Amsterdam. In feite is hier gelet op de oppervlakte en de samenstelling naar branches sprake van een versterkt wijkcentrum. Bij het Plein '40-'45 horen feitelijk de voorzieningen langs de Burgemeester De Vlugtlaan. Deze logische combinatie maakt het gebied om als winkelgebied goed te kunnen functioneren veel te lang. Bij de huidige tendens van concentratie past dit niet. De functie van het Plein '40-'45/ Burgemeester De Vlugtlaan kan in de toekomst gehandhaafd blijven door een herinrichting en concentratie van winkels rondom het Plein '40-'45 om daarmee de sterke lineaire voorzieningenstructuur te veranderen. De buurtvoorzieningen Een buurtvoorziening bestaat uit een aantal winkels, al dan niet geconcentreerd gesitueerd. Het accent ligt op de branches in de voedings- en genotmiddelensfeer. Een buurtvoorzieningen-centrum heeft een oppervlakte die varieert van circa 500 tot 3500 m2. De kleine centra hebben een oppervlakte van 500 … 1500 m2 de iets grotere 1500 … 3500 m2. Door de vaak geringe loopafstanden tot deze voorzieningen spelen zij een belangrijke rol voor onder andere de minder mobiele consument. Vele buurtvoorzieningen zijn de afgelopen tijd verdwenen. Niet alleen door de toegenomen concurrentie van het grootwinkelbedrijf, maar ook door versmalling van het draagvlak. Ook de komende jaren zullen onder invloed van de trend tot verdergaande specialisatie en concentratie de buurtcentra het moeilijk krijgen. Het draagvlak is te gering voor specialisatie en door de toenemende concentratie van aanbod in buurtcentra zullen kleine buurtvoorzieningen zoals solitaire vestigingen en kleine winkelstrips verdwijnen. Dit betekent echter niet dat de buurtvoorzieningen in zijn geheel zullen verdwijnen. Ook in de toekomst zal er behoefte blijven bestaan aan voorzieningen op niet al te grote afstand van de woning. Ook aan de aanbodkant zijn er ontwikkelingen zichtbaar die hierop inspelen bij voorbeeld in de vorm van verscombinaties. De stadsdelen zullen met betrekking tot het voorzieningenniveau beleid moeten ontwikkelen en maatregelen treffen. Een goed voorbeeld hiervan is het initiatief van de stadsdeelraad Osdorp. In de beleidsnotitie Werken aan winkels (juni 1988) wordt het aantal buurtvoorzieningen op basis van onderzoek teruggebracht. Door deze actieve opstelling wordt het mogelijk, een "koude" verspreide sanering zodanig om te buigen door op basis van onderzoek levensvatbare locaties te kiezen en te stimuleren. Doordat Osdorp in de Ruimtelijke Economische Structuur kiest voor het handhaven van een aantal buurtvoorzieningen geeft zij tegelijkertijd aan wat de expansie mogelijkheden zijn voor de voorzieningen van een hogere orde. Dit initiatief is inmiddels door andere stadsdeelraden gevolgd en zijn er meerdere detailhandelnota's in voorbereiding of uitvoering. Perifere detailhandel Behalve de winkels in de verschillende type winkelcentra zijn er ook de perifeer gelegen winkels. Perifere vestigingen kunnen problemen opleveren voor wat wordt genoemd een evenwichtige ruimtelijke structuur van de detailhandel. Deze perifere vestigingen kunnen een verdere aantasting van buurtwinkels en wijkwinkelcentra tot gevolg hebben of zelfs een ondermijning van het stadsdeelcentrum of de binnenstad betekenen. Het is belangrijk om te noemen dat het hier dan gaat om het structuurverstorende element en niet om de concurrentieoverwegingen. Ook het rijk heeft met betrekking tot de perifere detailhandel een beleid geformuleerd. Het rijksbeleid houdt in dat detailhandel in beginsel plaats dient te vinden in bestaande en daartoe bestemde winkelgebieden. Vestiging en uitoefening van detailhandel op perifere locaties (bedrijfsterreinen, de rand van de bebouwde kom en buitengebieden) dienen derhalve in het algemeen te worden tegengegaan. Er zijn natuurlijk detailhandelsactiviteiten die zelden of nooit in winkelgebieden plaatsvinden en waarvan geen nadelig effect op de bestaande verzorgingsstructuur is te verwachten. Het betreft dan detailhandel in brand- en explosiegevaarlijke stoffen, detailhandel als ondergeschikte nevenactiviteit van industrie en ambacht en detailhandel in de zogenaamde volumineuze goederen: auto's, boten, caravans, grove bouwmaterialen en landbouwwerktuigen. Op bedrijfsterreinen en aan de rand van de stad is hiertegen geen bezwaar, mits een en ander duidelijk in bestemmingsplannen is vastgelegd. Vestiging in buitengebieden is echter niet toegestaan. Op deze beleidslijn kan een uitzondering worden gemaakt voor de vestiging van grootschalige meubeldetailhandel en bouwmarkten. Er moet dan wel worden aangetoond dat ruimtelijke inpassing in bestaande winkelgebieden niet mogelijk is. Het betreffen hier goederen die een zodanige winkelvloeroppervlakte vragen dat die oppervlakte in het bestaande (kern)winkelapparaat niet is te vinden of bedrijfseconomisch gezien niet haalbaar is. Bij een toenemende schaalvergroting in diverse branches zal de vraag naar goedkopere (perifere) locaties toenemen. Aangezien dit een bedreiging voor het functioneren van andere winkelcentra kan betekenen, zal er een restrictief beleid moeten worden gevoerd. Echter, ten aanzien van commerci‰le voorzieningen in kantoor- en bedrijfsgebieden kan in voorkomende gevallen een uitzondering worden gemaakt. Gedacht kan worden aan winkel- en horecavoorzieningen die gericht zijn op de werknemers in de nevencentra. Indien aan de hand van onderzoek aangetoond kan worden dat dergelijke (winkel)voorzieningen inspelen op de behoefte van de in dat gebied gevestigde werknemers en derhalve niet-concurrerend zijn voor de verder weg gelegen bestaande voorzieningen, is het mogelijk dat hiervoor in het bestemmingsplan ruimte wordt opgenomen. Het wordt steeds duidelijker dat het aanwezig zijn van voorzieningen in een werkgebied bijdraagt aan de levendigheid en kwaliteit van een werkgebied. De aanwezigheid van voorzieningen in of nabij werkgebieden is een steeds belangrijker vestigingsfactor. Markten Markten vormen naast de winkels een belangrijke schakel in de distributieve verzorging van de bevolking. Detailhandel en warenmarkt versterken elkaar en kunnen elkaar voor wat betreft het assortiment aanvullen. De detailhandel profiteert van de passantenstroom, die de markt veroorzaakt, terwijl de marktkooplieden profiteren van de aanwezigheid van winkels. Amsterdam is een marktstad bij uitstek: er zijn maar liefst 19 markten, waarvan 12 dagmarkten en 7 weekmarkten: Zie figuur 4.1: zie papieren versie.  |